Κείμενα Πολιτισμού και Επιστήμης (1)

Νους και γλώσσα*

 του Γεωργίου Μπαμπινιώτη**

Το να μιλάς για τη γλώσσα μεμονωμένα, χώρια από τη σχέση της με τον νου τού ανθρώπου και με τον κόσμο μας, αδικεί κατάφωρα τη γλώσσα, που δεν νοείται παρά μόνο μέσα στο τρίπτυχο: κόσμος - νους - γλώσσα. Τα όντα που συνθέτουν τον κόσμο μας, συγκεκριμένα και αφηρημένα, υπάρχουν για εμάς ως έννοιες, έτσι δηλαδή όπως τα συλλαμβάνει, τα οργανώνει και τα ταξινομεί ο νους μας με τα δεδομένα των αισθήσεων.
Με τη σειρά τους οι έννοιες, στην προσπάθεια τού ανθρώπου να κοινωνήσει τις σκέψεις του, να πάρει και να δώσει πληροφορίες, γίνονται σημασίες, μπαίνουν δηλαδή σε έναν συμβατικό κώδικα επικοινωνίας που είναι η γλώσσα, κάθε φυσική ομιλούμενη γλώσσα. Για να δηλωθούν μάλιστα οι σημασίες («τα σημαινόμενα» των Στωικών) «ντύνονται» με φθόγγους («τα σημαίνοντα»), συναποτελώντας τις λέξεις. Ετσι γεννιέται και λειτουργεί μια δυναμική δημιουργική τριαδική σχέση ανάμεσα στα όντα, τις έννοιες και τις σημασίες (τις λέξεις)· δηλαδή ανάμεσα στον κόσμο, τον νου και τη γλώσσα τού ανθρώπου. Αυτό είναι το προνόμιο τού ανθρώπου, που, από μια άλλη σκοπιά, ορίζεται ως πνεύμα (ψυχή, συνείδηση) και σώμα /ύλη.

Σήμερα που οι γνωσιακές σπουδές (νευροεπιστήμες) έχουν φωτίσει σε σημαντικό βαθμό τη λειτουργία τού εγκεφάλου, όπου εδράζονται όλες οι γνωστικές λειτουργίες, μπορούμε να έχουμε καλύτερη εικόνα για τη σχέση νόησης και γλώσσας. Προτείνω μάλιστα - τηρουμένων πάντα των αναλογιών - να μιλάμε για την ύπαρξη στον άνθρωπο δύο «προσωπικών υπολογιστών», δύο εσωτερικών συστημάτων υλισμικού (hardware) και λογισμικού (software) που συνιστούν τον κόσμο τού πνεύματος (τής νόησης) και τής γλώσσας. Και τα δύο εδράζονται στον εγκέφαλο και λειτουργούν παράλληλα και συμπληρωματικά.

Ο «υπολογιστής τού νου» μας περιλαμβάνει τον εγκέφαλο, ο οποίος αποτελεί το υλισμικό τού νου, και τις σκέψεις, που συνιστούν το λογισμικό τού νου. Ενα τεράστιο πλήθος νευρώνων και συνάψεων, με συνεχείς προσθήκες και απώλειες, συνιστούν το υλισμικό τού νου και στεγάζουν τον χώρο όπου εδράζονται οι διάφορες πνευματικές λειτουργίες (lateralization). Το λογισμικό τού νου, δηλαδή το σύστημα των σκέψεων, συνίσταται από: το εννοιολόγιο - ας μου επιτραπεί ο νεολογισμός -, δηλαδή τις έννοιες με τις οποίες διανοούμεθα (π.χ. άνθρωπος, γη, ουρανός, νερό, χώμα, αγάπη, κοινωνία, χώρα, λαός, πολύς, καλός, σήμερα, γρήγορα, κοντά κ.λπ.), τις νοητικές κατηγορίες (πρόσωπα, πράγματα, ενέργειες, δράστης, αποδέκτης, ιδιότητες, χρόνος, τρόπος, αιτία κ.λπ.) και τις νοηματικές συνάψεις (νοήματα, νοηματικές ενότητες, νοηματικά σύνολα). Συμπεριλαμβάνονται κανόνες, περιορισμοί (από τις «συνθήκες αληθείας») και ένα πλήθος «προγραμμάτων» που όλα μαζί δημιουργούν το άπειρο των σκέψεών μας.

Ωστόσο, ο υπολογιστής τού νου μας, η νόησή μας θα ήταν άγνωστη έξω από τον εαυτό μας, «βουβή» και ελάχιστα ανεπτυγμένη αν δεν υπήρχε η δυνατότητα τής γλώσσας. Αν δεν συλλειτουργούσε στον άνθρωπο και «ο υπολογιστής τής γλώσσας», με αντίστοιχο υλισμικό και, κυρίως, με αντίστοιχο λογισμικό που να εκφράζει και να αλληλοτροφοδοτείται με τη νόησή μας. Το υλισμικό τού γλωσσικού μας υπολογιστή είναι, φυσικά, πάλι ο εγκέφαλος, το αριστερό ημισφαίριο τού εγκεφάλου. Σ' αυτό εδράζονται τα γλωσσικά κέντρα (Broca, Wernicke κ.ά.), οι γλωσσικές λειτουργίες (εκμάθηση, αποθήκευση, οργάνωση, ανάκληση κ.ά.) αλλά και οι γλωσσικές δυσλειτουργίες (αφασία, δυσλεξία, δυσγραφία κ.ά.). Ιδιαίτερα όμως ενδιαφέρει το λογισμικό τής γλώσσας, που συνιστά στην πράξη και κατεξοχήν ό,τι ονομάζουμε γλώσσα. Στηριζόμενοι στην επιστήμη τής γλώσσας, πρέπει να διακρίνουμε δύο περιοχές τού γλωσσικού μας λογισμικού, τον λόγο και την ομιλία, τη γνώση τής γλώσσας και τη χρήση τής γλώσσας στην επικοινωνία. Στο επίπεδο τού λόγου («προτασιακό επίπεδο») το γλωσσικό μας λογισμικό αποτελείται από το Λεξιλόγιο, τη Γραμματική και τη Σύνταξη, καθώς και από τους κανόνες και τους περιορισμούς με τους οποίους λειτουργούν. Στο επίπεδο τής ομιλίας («υπερπροτασιακό επίπεδο») το γλωσσικό μας λογισμικό παράγει τα κείμενά μας (προφορικά και γραπτά) και συμπεριλαμβάνει ό,τι συνδέεται με αυτά (παραγωγή και πρόσληψη κειμένων, προθέσεις και αποδεκτότητα, σύνδεση με περικείμενα κ.λπ.). Πάλι με κανόνες και περιορισμούς.

Η αντιστοιχία των συστατικών στο λογισμικό των δύο εγγενών υπολογιστών μας δείχνει την άμεση αντιστοιχία σκέψης και γλώσσας. Οι έννοιες που συλλαμβάνουμε με τη σκέψη μας στοιχούν και εκφράζονται γλωσσικά με τις λεξικές σημασίες· οι νοητικές κατηγορίες δηλώνονται γλωσσικά από τις γραμματικές και τις συντακτικές κατηγορίες·οι νοηματικές συνάψεις δηλώνονται γλωσσικά με την εξής αντιστοιχία: τα νοήματα με προτάσεις, οι νοηματικές ενότητες με προτασιακές ενότητες (τις παραγράφους τού γραπτού λόγου) και τα νοηματικά σύνολα με προτασιακά σύνολα, δηλαδή με ό,τι χαρακτηρίζουμε ως κείμενα (προφορικά ή γραπτά). Οπως είναι φανερό, τη δομή και τη λειτουργία τής νόησής μας παρακολουθεί και εκφράζει η γλώσσα μας. Νόηση και έκφραση, σκέψη και γλώσσα συνυπάρχουν και συλλειτουργούν. Με απόλυτη αντιστοιχία που επιτρέπει την ποιοτική έκφραση τής σκέψης ανάλογα με το ενδιαφέρον, τη γνώση, την ικανότητα, την άσκηση και την ευαισθησία που έχει ο καθένας μας στη γλώσσα.

Και μην ξεχνάμε ότι και οι δύο υπολογιστές μας, ο νους και η γλώσσα μας, χαρακτηρίζονται στη λειτουργία τού λογισμικού τους από δύο καίρια καθαρώς ανθρώπινα χαρίσματα: τη δημιουργική ικανότητα και τη δυνατότητα επιλογών στη σκέψη και στη γλώσσα μας. 

*Επιφυλλίδα που δημοσιεύθηκε στη εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ την 1η Δεκεμβρίου 2013

** Ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης είναι καθηγητής Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών του οποίου υπήρξε και Πρύτανης (2000-2006). Διετέλεσε υπουργός Παιδείας (2012).
ΣΣ. Την επιλογή των δημοσιεύσεων στην σειρα "Κείμενα Πολιτισμού και Επιστήμης" επιμελείται η καθηγήτρια Πηνελόπη Λέντζου η οποία διετέλεσε διευθύντρια του 3ου Γυμνασίου Γλυφάδας (2003-2010).