ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΙΕΡΑΡΧΕΣ

ΣΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

του Χρήστου Γαμβρέλλη*

Μέρα γιορτής η σημερινή κι όμως, εμείς, με σκυμμένο το κεφάλι από τα αλλεπάλληλα χτυπήματα της κρίσης που διανύουμε, συνειδητοποιούμε μέρα τη μέρα ότι ο δρόμος που για χρόνια τραβήξαμε ήταν γεμάτος λάθη.

Λάθος οι επίπλαστες ανάγκες που δημιουργήσαμε, λάθος που πιστέψαμε στα ψεύτικα τα λόγια τα μεγάλα, λάθος που ως πολίτες δώσαμε το δικαίωμα σε ανθρώπους, που για χρόνια διαχειρίζονται την εξουσία, αντί να απολογούνται, να μας προκαλούν αναίσχυντα λέγοντας : «μαζί τα φάγαμε!» … Δεν υπεισέρχομαι στις ποινικές ευθύνες που ενέχει αυτή η παραδοχή… αυτές ας τις εξετάσουν οι καθ’ ύλην αρμόδιοι! 

Με θλίβει όμως να σκέφτομαι ότι αν εκπέσαμε οικονομικά, είναι γιατί πρώτα και κύρια εκπέσαμε ηθικά. Γιατί, ακόμα κι αν συνυπολογίσουμε το ότι σε μια κρίση δεν έχουμε όλοι το ίδιο μερτικό ευθύνης, η βάση του προβλήματος είναι η ίδια: Η Ηθική έκπτωση! Μέσα  σ’ αυτή την κατάσταση, ερχόμαστε να τιμήσουμε και φέτος τους τρεις άγιους Ιεράρχες μας: Το Βασίλειο το Μέγα, το Γρηγόριο το Θεολόγο και τον Ιωάννη το Χρυσόστομο. Στη Ζωή, το Λόγο και το Έργο τους αναζητούμε τη δύναμη, για να ξανασηκώσουμε το κεφάλι. Είμαστε, η αλήθεια, μια χώρα μικρή, ποτέ δεν είχαμε υψηλό κατά κεφαλήν εισόδημα, το εντός της κεφαλής όμως εισόδημα των Ελλήνων πλεόναζε τόσο, που δάνειζε τον πλούτο του και σ’ άλλους λαούς. "Η φτώχεια ήταν πάντοτε σύντροφος της Ελλάδας», λέει ο Ηρόδοτος, αλλά "στο μάκρος είκοσι πέντε αιώνων δεν υπήρξε ούτε ένας, επαναλαμβάνω, ούτε ένας αιώνας, που να μην γράφτηκε ποίηση στην ελληνική γλώσσα, που να μην υπήρχε πολιτισμός" απαντά ο Οδ. Ελύτης. 

Δυο μάλιστα απ’ αυτούς χαρακτηρίστηκαν και ως «χρυσοί» αιώνες. Πρώτος ο «χρυσός αιώνας του Περικλή». Έλαμψαν τότε " οι γοναίγοι όλης της ανθρωπότης" όπως ονομάζει ο Μακρυγιάννης το Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Κι όταν ο Μ. Αλέξανδρος, με όχημα την ελληνική γλώσσα, μεταλαμπάδευσε το πνεύμα τους σ' όλον τον τότε γνωστό κόσμο, η Οικουμένη έγινε ελληνική, καθώς, όπως είχε πει ο Ισοκράτης «Έλληνες ονομάζονται αυτοί που μετέχουν, που μορφώνονται με την ελληνική σοφία παρά αυτοί που έχουν καταγωγή ελληνική». Όμως  όσο ψηλά κι αν έφτασε το πνεύμα των  προγόνων μας, τα μελανά στίγματα παρέμειναν. Ο θεσμός της δουλείας, βλέπετε, και η υποτίμηση των γυναικών επισκίαζαν το ιδεώδες του καλού κ’ αγαθού πολίτη. Κι όταν ο Επίκουρος φιλόσοφος έλεγε ότι «αρχή και ρίζα παντός αγαθού, η της γαστρός ηδονή», τότε το ιδεώδες κατέπιπτε στην ηδονοθηρία. Κι όταν αργότερα, κατά τη Ρωμαιοκρατία, οι Έλληνες υιοθετούσαν τα αισχρά ήθη των ξένων, το ιδεώδες εκφυλίστηκε… «Ήταν η στιγμή που ο Ελληνισμός ομοίαζε με έναν γέρο, κουρασμένο και ετοιμοθάνατο», όπως γράφει ο Παν. Κανελόπουλος. 

Ήλθε όμως "το πλήρωμα του χρόνου και εξαπέστειλεν ο Θεός τον Υιόν αυτού". Ο Απόστολος Παύλος γνωρίζει στους Έλληνες τον άγνωστο Θεό. Η τελειότατη πίστη εκφράζεται πλέον με το τέλειο όργανο, που λέγεται ελληνική γλώσσα και ο Ελληνισμός σώζεται και αναγεννιέται. Μετά  από τρεις αιώνες μάλιστα δημιουργεί και τον δεύτερο χρυσό αιώνα του. Τον χρυσό αιώνα των Πατέρων της Εκκλησίας. Ήταν ακριβώς η εποχή που ο Χριστιανισμός διασώθηκε μεν από τους διωγμούς, με το διάταγμα των Μεδιολάνων, η Εκκλησία όμως έπρεπε να παλέψει με τις αιρέσεις σαν τον Αρειανισμό ή τους Πνευματομάχους, για να κατοχυρώσει το Ορθόδοξο δόγμα της. Τότε έλαμψαν αυτοί που σήμερα τιμάμε, αυτοί που φώτισαν και πότισαν την Οικουμένη, οι Τρεις Ιεράρχες. Γεωγραφικά κατάγονται και οι τρεις από τον ευρύτερο Ελληνισμό: ο Μέγας Βασίλειος και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος από την Καππαδοκία, ενώ ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος από την Αντιόχεια της Συρίας. Όλοι  τους χαρακτηρίζονταν για: τη θεολογική αλλά και την ευρύτερη επιστημονική τους συγκρότηση, τη ριζοσπαστική κοινωνική τους παρουσία, την ανοικτότητα του πνεύματος και την κριτική στάση απέναντι σε κάθε μορφής εξουσία. Κι  ήταν τόση η ποιότητα ενός εκάστου, ώστε οι πρόγονοί μας διχάζονταν για  το …ποιος απ’ όλους ήταν ο καλύτερος. Ο διχασμός, βλέπετε, τρέχει στο αίμα μας από παλιά… Ευτυχώς βρέθηκε λύση. Τον 11ο αιώνα, ο Επίσκοπος Ιωάννης Μαυρόπους, συνέταξε ακολουθία, για να τιμηθούν μαζί και οι τρεις μεγάλοι άνδρες, σε μια κοινή εκκλησιαστική εορτή. Αν κοιτάξει όμως κάποιος το έργο τους, εύκολα θα δει ότι οι Άγιοι δεν  ισοπεδώνουν τίποτα. 

Προσλαμβάνουν  από τον Ελληνισμό την αναζήτηση της αλήθειας στην κοινωνία, στο δίκαιο, στην τέχνη, σ’ όλες τις μορφές της ζωής, αφομοιώνουν δημιουργικά το κάθε τι, αλλά παρουσιάζουν μέσα από αυτά το περιεχόμενο της Θείας Αποκάλυψης. «Πρέπει να ακολουθούμε το παράδειγμα των μελισσών», λέει προς τους νέους ο Μέγας Βασίλειος, «θα πάρουμε από τα αρχαία κείμενα ό,τι συγγενεύει με την αλήθεια και μας χρειάζεται και τα υπόλοιπα θα τα αφήσουμε πίσω μας». Για το Βασίλειο έλεγαν πως, όντας ακόμη  σπουδαστής, γνώριζε περισσότερα  από τους καθηγητές του, ενώ ο Γρηγόριος δίδαξε ως καθηγητής στην περίφημη τότε Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών. Αλλά και τον Χρυσόστομο ο δάσκαλός του Λιβάνιος τον προόριζε για διάδοχό του στη Ρητορική Σχολή. Υποδειγματικά μένουν επίσης στο χρόνο το θάρρος και η αλύγιστη πίστη του Βασιλείου μπροστά στις απειλές του αρειανού Μόδεστου ή η παραίτηση του Γρηγορίου από τον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης, για χάρη της ειρήνης στους κόλπους της Εκκλησίας. Και η κοινωνική τους δράση όμως, υπήρξε τεράστια. Να θυμηθούμε τη Βασιλειάδα, που με δικά του χρήματα ίδρυσε ο Βασίλειος, για την ανακούφιση όσων είχαν ανάγκη; Να θυμηθούμε  το Χρυσόστομο, που, ως Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινούπολης, οργάνωσε συσσίτια για 7.000 φτωχούς καθημερινά ή για τα νοσοκομεία που έχτισε; Η επιμονή του μάλιστα να κτίσει το λεπροκομείο, στην πλούσια συνοικία που κατοικούσαν οι γαιοκτήμονες, αποτέλεσε και την αφορμή για την οριστική δίωξή του, που θα τον οδηγούσε στην εξορία και στο βασανιστικό θάνατο. Και μια και ο λόγος για τους γαιοκτήμονες, ο Άγιος Γρηγόριος, έλεγε: «ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο ελεύθερο… Με την πτώση θρυμματίστηκε η αρχική ενότητα και ισοτιμία μεταξύ των ανθρώπων. Οι θρασύτεροι, με τη βοήθεια του πολιτικού νόμου, επιβλήθηκαν στους ασθενέστερους και έτσι οι άνθρωποι χωρίστηκαν σε πλούσιους και φτωχούς, ελεύθερους και δούλους»! Κι  ο Μέγας Βασίλειος συμπληρώνει: «συνήθως χαρακτηρίζονται κλέφτες αυτοί που κλέβουν πορτοφόλια από τα λουτρά. Δεν είναι όμως αυτοί οι πραγματικοί κλέφτες… αλλά κάποιοι άλλοι… είναι αυτοί που αποτελούν τις πολιτικές αρχές πόλεων και εθνών, και άλλα αφαιρούν κρυφά, άλλα παίρνουν φανερά με τη βία… Κοινωνοί  της κλοπής όμως γίνονται και οι άρχοντες της Εκκλησίας, όταν παίρνουν απ’ αυτούς χρήματα για οποιουσδήποτε λόγους. …Αντί να τους ελέγχουν και να τους νουθετούν…εύκολα τους απλώνουν το χέρι και τους μακαρίζουν…» 

Μας εντυπωσιάζει, ασφαλώς, η αυστηρή κριτική τους. Ένας, μάλιστα, από τους μεγαλύτερους Ρώσους διανοητές του 20ου αιώνα, ο Νικόλας Μπερντιάεφ, μεταξύ των άλλων αναφέρει: «στον Μεγάλο Βασίλειο όπως και στον Ιωάννη τον Χρυσόστομο η κοινωνική αδικία, δημιούργημα της κακής διανομής του πλούτου, κριτικάρεται με μια δριμύτητα που θα έκανε τον Προυντόν και τον Καρλ Μαρξ να χλομιάσουν»…. Ήταν  όμως και δάσκαλοι και τους ενδιέφερε η αγωγή των νέων «Οι  μαθητές, λέει ο Αγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος, τότε προ πάντων αγαπούν και μιμούνται το καλό, όταν έχουν τέτοια παραδείγματα από τους δασκάλους τους… Ο καλός δάσκαλος είναι απαλλαγμένος από φθόνο και έπαρση. Θέλει οι αρετές να γίνουν κοινό κτήμα των μαθητών του, θέλει μόνο να τους εξισώσει σε όλα με τον εαυτό του. Γιατί αυτό κυρίως είναι το γνώρισμα του πραγματικού δασκάλου, το να συμπάσχει στις συμφορές των μαθητών του, το να θρηνεί και να πενθεί για τα τραύματα αυτών που έχει στην ευθύνη του. Και ο Αγ. Γρηγόριος: «Στο φόβο ανάμιξε την ηπιότητα. Μετρίασε την απειλή με την ελπίδα. Γνωρίζω πως η καλοσύνη επιτυγχάνει πολλά και παρακινεί στην ανάλογη ανταπόδοση». Συμβούλευαν όμως και τους γονείς: Άσκησε την  ψυχή του παιδιού πρώτα και  κατόπιν θα έλθουν όλα τα άλλα. Όταν η ψυχή του παιδιού δεν είναι ενάρετη, καθόλου δε το ωφελούν τα χρήματα και όταν είναι ενάρετη, καθόλου δεν το βλάπτει η φτώχεια. Θέλεις να το αφήσεις πλούσιο; Μάθε το να είναι καλός άνθρωπος... Γιατί πλούσιος δεν είναι αυτός που έχει ανάγκη από πολλά χρήματα, αλλά εκείνος που δεν έχει ανάγκη από τίποτε". Έτσι, όπως λέει ο κος Μπαμπινιώτης, «με την πρωτοβουλία των Μεγάλων Πατέρων της εκκλησίας, ο Ελληνισμός και ο Χριστιανισμός, που ξεκίνησαν πράγματι με σύγκρουση, κατόρθωσαν να περάσουν σε μια θαυμαστή, ιστορικά τεκμηριωμένη, συμπόρευση, η οποία στηρίχθηκε σε αναγνώριση τού συμπληρωματικού χαρακτήρα των δύο πολιτισμικών μεγεθών από τους ίδιους ανθρώπους, τους Έλληνες χριστιανούς…» Μ’ αυτόν τον Ελληνοχριστιανικό πολιτισμό πορευτήκαμε οι Έλληνες κατά τη διάρκεια των νεοτέρων Βυζαντινών χρόνων, αυτός μας κράτησε και στην Τουρκοκρατία. 

Ήταν, λοιπόν, πολύ φυσικό για το Πανεπιστήμιο Αθηνών να καθιερώσει και τυπικά στα 1842 τη γιορτή τους και ως γιορτή της παιδείας. Σήμερα λοιπόν που γιορτάζει η παιδεία  μας, και καθώς τα πάντα είναι θέμα παιδείας, ας αναλογισθούμε τούτο: Θα βρισκόμασταν στο ίδιο σημείο, αν όλοι, νέοι και γονείς, δάσκαλοι και κληρικοί, άνθρωποι με εξουσία και πολίτες απλοί, όλοι, ζούσαμε με τις αρχές που οι τρεις άγιοι μας κληροδότησαν; Κι  αν, επιτέλους, παρασυρμένοι από την  οικονομία της φούσκας, φτάσαμε  εκεί που φτάσαμε, έχουμε την αξιοπρέπεια να κάνουμε την αυτοκριτική μας; Θέλουμε να ξαναγίνουμε ελεύθεροι άνθρωποι, ώστε να συνειδητοποιήσουμε τη μικρότητά μας, αλλά και να εδραιώσουμε την πεποίθηση ότι μπορούμε να γίνουμε μεγάλοι, ότι μπορούμε να επιζητήσουμε τη Θέωση; Ας  ρωτήσει ο καθένας το νου και  την καρδιά του κι ας πορευτεί!

----------------------------------------------------------------------------------

*Ο Χρήστος Γαμβρέλλης είναι δάσκαλος και διευθυντής του 2ου Δημοτικού Σχολείου της Κω. Το κείμενο του αυτό είναι η ομιλία του στον εορτασμό των Τριών Ιεραρχών στην Κω το 2012.