Στους εφήβους και την οικογένεια

Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης

της Αρτέμιδος Κ.Τσίτσικα*

Η οικονομική κρίση έχει πλήξει καίρια την ελληνική οικογένεια. Αν και δεν υπάρχει σχετική έρευνα, υπάρχουν δεδομένα και ενδείξεις, που καταδεικνύουν ότι το άγχος για τα έξοδα έχει κυριεύσει τους γονείς, οι οποίοι συχνά προσπαθούν να κρύψουν το πρόβλημα από τα παιδιά.

Ας δούμε πρώτα ποια είναι τα ευρήματα ορισμένων σχετικών μελετών, που αφορούν τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στη χώρα μας. Έρευνα του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, που έγινε τον Σεπτέμβριο του 2013, σε δείγμα 1.200 ατόμων στην Αττική, ηλικίας από 18 ετών και άνω έδειξε μεταξύ άλλων ότι:

• Οι περισσότεροι χαρακτήρισαν την οικονομική τους κατάσταση δύσκολη (42,9%) και πολύ δύσκολη (33,7%), το 14,6% «ανεκτή», ενώ μόλις το 8,8% απάντησε ότι η κατάστασή του ήταν άνετη και πολύ άνετη.
• ένας στους 11 κατοίκους του νομού άνω των 18 ετών, ή αναλογικά σχεδόν 400.000 άνθρωποι, ζουν στην ανέχεια και στρέφονται συχνά για βοήθεια σε ιδρύματα κοινωνικής μέριμνας, σε εκκλησίες ή σε δημόσιες υπηρεσίες αλληλεγγύης (σ.σ. συσσίτια δήμων, κοινωνικά παντοπωλεία, δωρεάν παροχές σε είδος, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη κ.ά.).
• ενώ η οικογένεια επιφορτίζεται με όλο και μεγαλύτερα οικονομικά βάρη -με αποτέλεσμα να επιβαρύνονται οι ηλικίες 45-59 ετών- σχεδόν 4 στους 10 πολίτες απευθύνονται συχνά για οικονομική βοήθεια εκτός του στενού οικογενειακού τους περιβάλλοντος
• περίπου 800.000 άτομα (17%) έχουν στραφεί στην «ανταλλακτική οικονομία» και στην αλληλοϋποστήριξη. Ο ίδιος αριθμός πολιτών έχει αναγκαστεί να ξεπουλήσει το τελευταίο διάστημα οικογενειακά κειμήλια προκειμένου να τα βγάλει πέρα.
• περισσότεροι από 7 στους 10 έχουν στραφεί πλέον στο σπιτικό φαγητό για να εξοικονομήσουν χρήματα.
• οι περισσότεροι πολίτες πλέον ξοδεύουν λιγότερα για ψώνια και για τρόφιμα, υποκατέστησαν με φτηνότερα προϊόντα αυτά στο καθημερινό τραπέζι τους, σταμάτησαν να βγαίνουν για ψυχαγωγία ενώ άρχισαν να μετακινούνται περισσότερο με τα δημόσια μέσα μεταφοράς, για να αποφύγουν τα έξοδα των καυσίμων.
• Οι έξοδοι έχουν περιοριστεί δραστικά καθώς πάνω από το 54% απαντούν ότι μένουν συνεχώς μέσα, ενώ συνολικά το 77% των πολιτών επιλέγει να μη βγει έξω για να μην ξοδέψει χρήματα.
• Οι μισοί εργαζόμενοι, οι μισοί άνεργοι και πάνω από το 70% των νοικοκυρών απάντησαν ότι δεν βγαίνουν πλέον από το σπίτι. Σχεδόν 9 στους 10 συνταξιούχους απάντησαν ότι μένουν περισσότερο σπίτι για οικονομία.
• Το 17% των ερωτηθέντων είπε ότι έχει κάποιο μέλος της οικογένειάς του που αποφάσισε να αλλάξει μόνιμο τόπο διαμονής ώστε να ανταπεξέλθει στην οικονομική κρίση.
• Σχεδόν 3 στους 10 χρειάζονται (είτε «συνεχώς» είτε «μερικές φορές») να αναζητήσουν οικονομική βοήθεια και εκτός οικογένειας. Το ποσοστό αυτό ξεπερνά το 20% για τους νεότερους, το 33% για τα άτομα ηλικίας από 30 έως 59 ετών, ενώ είναι χαμηλότερο (25,4%) για τους άνω των 60 ετών.

Το συμπέρασμα των ερευνητών με επικεφαλής τον κ. Επαμεινώνδα Πανά είναι πως «η οικονομική κρίση προκαλεί μεγάλες αλλαγές στον τρόπο ζωής και στις καταναλωτικές συνήθειες των Ελλήνων, ενώ σταδιακά μεταλλάσσεται σε κοινωνική κρίση με θύματα τις πιο ευάλωτες ομάδες».

Μαρτυρίες γονέων που δηλώνουν πως έχουν σοβαρό οικονομικό πρόβλημα και αγωνιούν για το μέλλον είναι οι παρακάτω:

• «Πολύ φοβάμαι ότι τα δύσκολα έρχονται. Με 4 παιδιά, με δάνειο, με απλήρωτους 2 μήνες απ' τη δουλειά μου, με διάφορες χασούρες όπως ότι έκλεισε η ασφαλιστική εταιρεία και τη γέννα 12/2009 την πληρώσαμε από την τσέπη μας. Έχουμε και τη βάφτιση τον Αύγουστο. Πολλά έξοδα και λιγότερα έσοδα. Άγχος...»
• «Εμείς έχουμε ζοριστεί τόσο πολύ που νοιώθω ότι δεν αντέχω άλλο. Έχω πάθει κατάθλιψη και περνάνε πολύ άσχημες σκέψεις από το μυαλό μου... το μόνο που με κρατάει είναι τα παιδιά μου. Προσπαθώ να μην τους το δείχνω αλλά δεν ξέρω πόσο καλή ηθοποιός είμαι. Από το κακό στο χειρότερο πάμε. Προσπαθείς να τους προσφέρεις ότι καλύτερο και πάνω από όλα καλή υγεία να μην τους λείψει τίποτε βασικό. Κλαίω και στενοχωριέμαι συνεχώς....»
• «Για εμάς τώρα αρχίζουν τα δύσκολα την άλλη εβδομάδα μένω χωρίς δουλεία ο μισθός του συζύγου μειώθηκε λόγω περικοπών στο δημόσιο και έχουμε το σπίτι με δάνειο. Δουλειά φαντάζομαι είναι πολύ δύσκολο να βρει κάποιος κάτω από αυτές τις συνθήκες. Έχω αρχίσει να φοβάμαι κι όλο αυτό φαίνεται στην συμπεριφορά μου νεύρα, άγχος και δεν είναι σωστό για τα παιδάκια μου».

Όσα αναφέρθηκαν δείχνουν ξεκάθαρα ότι η οικονομική κρίση επηρεάζει δραματικά πολλές οικογένειες. Πολλοί γονείς έχουν νεύρα και άγχος με τις οικονομικές υποχρεώσεις να τους πνίγουν. Ειδικά σε ότι αφορά τους εφήβους, όταν οι οικογένειες είναι κάτω από μεγάλη οικονομική πίεση, οι συνέπειες διαφέρουν για τα αγόρια και τα κορίτσια εφήβους:

Αγόρια. Για τα αγόρια, η οικονομική κρίση στη οικογένεια δημιουργεί συγκρούσεις με τους πατέρες τους. Όταν οι πατέρες έχουν δυσκολία να στηρίξουν οικονομικά την οικογένειά τους, οι έφηβοι γιοί τους γίνονται ανασφαλείς και αντιδρούν αρνητικά.

Κορίτσια. Όταν τα οικονομικά δυσκολεύουν, οι μητέρες μπορεί να αναζητήσουν εργασία εκτός σπιτιού, με αποτέλεσμα αυτό να δημιουργήσει αυξημένες ευθύνες για τα κορίτσια που μένουν στο σπίτι. Αυτή η επιπλέον ευθύνη μπορεί να έχει ως συνέπεια τα κορίτσια να αποκτήσουν κοινωνική υπευθυνότητα και ανεξαρτησία σε μικρότερες από τις προβλεπόμενες ηλικίες, μπορεί ωστόσο να δημιουργήσει αρνητικές συμπεριφορές και ανησυχίες για το εκπαιδευτικό και επαγγελματικό τους μέλλον.

Οι γονείς συμμετέχουν λιγότερο στη φροντίδα των παιδιών, δεν είναι πολύ στοργικοί, και είναι ασυνεπείς σε θέματα πειθαρχίας. Το αποτέλεσμα είναι ότι αυτό το οικογενειακό κλίμα θέτει τους εφήβους σε κινδύνους με πιθανές αρνητικές εξελίξεις όπως οξυθυμία, εκπαιδευτικές δυσκολίες και αντικοινωνική συμπεριφορά.

Το πρώτο δίλημμα με το οποίο βρίσκονται αντιμέτωποι οι περισσότεροι είναι: «Συζητάμε με τα παιδιά για τα οικονομικά μας και αν ναι, ποιος είναι ο ενδεδειγμένος τρόπος;». Πρώτα πρώτα, όσο κι αν θα το θέλαμε, δεν μπορούμε να αφήνουμε τα παιδιά έξω απ’ την πραγματικότητα της ζωής μας.

Τα παιδιά και ειδικά οι έφηβοι πρέπει και έχουν το δικαίωμα να γνωρίζουν, να συμμετέχουν σε όλα αυτά αλλά και να αισθάνονται ότι μπορούν, παρόλα αυτά, να συνεχίσουν να είναι παιδιά. Άλλωστε, είναι αδύνατον να «κρυφτείς»… Ερχόμαστε λοιπόν στο «πώς πρέπει να μιλήσουμε στα παιδιά ». Χωρίς να τα πανικοβάλλουμε, να τα αποθαρρύνουμε, να τα απογοητεύσουμε.

Ο Rond Conger, Αμερικανός καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, δίνει «10συμβουλές για να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να αντιμετωπίσουν την οικονομική κρίση», οι οποίες είναι βασισμένες σε πολυετή έρευνα του για τις συνέπειες της αμερικανικής οικονομικής κρίσης του 1980 στα παιδιά .

1. Μην τους κρύβετε την αλήθεια. Τα παιδιά έτσι κι αλλιώς αντιλαμβάνονται τα πάντα. Δεν χρειάζεται να ξέρουν κάθε λεπτομέρεια, αλλά την αλήθεια, με λίγα και κατανοητά λόγια που ταιριάζουν στην ηλικία τους.

2. Αν έχετε αγωνία, παραδεχτείτε το. Όταν απλώς διαισθάνονται την αγωνία σας χωρίς να ξέρουν τι συμβαίνει, η απειλή είναι μεγαλύτερη γι’ αυτά.

3. Κρατήστε ανοιχτό το διάλογο. Αυτό τον καιρό που τα παιδιά ακούνε ειδήσεις, φήμες, διαδόσεις, συζητήσεις φροντίστε να είστε ο κύριος συνομιλητής τους που διαψεύδει, μετριάζει, βάζει τα πράγματα στη σωστή τους διάσταση και καθησυχάζει αν χρειαστεί.

4. Ορίστε τις οικονομικές σας δυνατότητες. Καθίστε μαζί με τα παιδιά και εξηγείστε τους ότι πρέπει να περιορίσετε τα έξοδα σας. Βρείτε μαζί τους τρόπους με τους οποίους μπορεί ο καθένας να συνεισφέρει, ιεραρχώντας τις ανάγκες του. Προσπαθήστε να κρατήσετε αυτό το κοινό οικονομικό πλάνο για τουλάχιστον ένα μήνα και εξετάστε μαζί το αποτέλεσμα.

5. Περιορίστε την ένταση. Πολύ πιθανό να είστε αγχωμένοι και ευερέθιστοι αλλά προσπαθήστε να διατηρήσετε την ηρεμία σας, μιλήστε με φίλους, βρείτε διεξόδους . Οι συγκρούσεις μέσα στην οικογένεια είναι ίσως η μεγαλύτερη δοκιμασία που περνούν τα παιδιά σε τέτοιες περιόδους.

6. Διατηρήστε τις συνήθειες σας. Όταν όλα γύρω αλλάζουν, όλοι και πιο πολύ τα παιδιά έχουν ανάγκη από τις γνώριμες τους συνήθειες, τα κοινά γεύματα, τις ιστορίες το βράδυ, τις αγκαλιές και τα χάδια, που δίνουν αίσθηση σταθερότητας και ασφάλειας.

7. Ελέγξτε τις ειδήσεις. Θέλετε να ενημερώνεστε αλλά οι ειδήσεις είναι συχνά πιο τρομακτικές κι από θρίλερ. Γι΄ αυτό κάντε το καλύτερα χωρίς να βλέπουν και τα παιδιά μαζί.

8. Ελαττώστε το στρες στην οικογένεια. Προσπαθήσετε να μην αφήνετε να σας κατακλύζει το άγχος και να παραμένετε ψύχραιμοι. Βρίσκοντας τρόπους να καταπολεμήσετε το στρες, (κινηθείτε, ασχοληθείτε με κάτι που σας ευχαριστεί χωρίς να κοστίζει, κάντε ποδήλατο μαζί με τα παιδιά σας, ακούστε μουσική) βοηθάτε τον εαυτό σας και τα παιδιά.

9. Αφουγκραστείτε τα παιδιά. Αυτό τον καιρό φροντίστε να είσαστε λίγο πιο «συντονισμένοι» με τα παιδιά σας. Αν παρατηρήσετε στη συμπεριφορά τους ασυνήθιστες ενδείξεις άγχους ή στενοχώριας μιλήστε μαζί τους, ζητείστε από κάποιον άλλο ενήλικα που αγαπούν να περάσει χρόνο μαζί τους, συμβουλευθείτε τον παιδίατρο ή έναν ψυχολόγο.

10. Δώστε ελπίδα. Ευτυχώς τα παιδιά αντέχουν και προσαρμόζονται, αρκεί να νιώθουν ότι μπορούν να συνεχίσουν να βασίζονται στην οικογένεια τους. Υποστηρίξτε το ρόλο του ενήλικα και μην τα επιβαρύνετε με σκέψεις, ευθύνες και αδιέξοδα που δεν συνάδουν με την ηλικία και την αναπτυξιακή τους ωριμότητα.

Δείξτε τους λοιπόν και πείτε τους το αυτονόητο: ότι όσο δύσκολα κι αν είναι τα πράγματα, εσείς θα κάνετε ό,τι μπορείτε για να καλυτερεύσουν.

Από την άλλη, η κρίση δημιουργεί ευκαιρία για τους γονείς: να επαναπροσδιορίσουν τη σχέση τους με το παιδί, να επιστρέψουν στις ρίζες της σχέσης τους με το παιδί, να ασχοληθούν ουσιαστικά με τις ανάγκες του. H μείωση του εισοδήματος δεν έχει αναγκαστικά αρνητικές συνέπειες για τα ίδια τα παιδιά. Αυτό που μετράει είναι το πώς η οικονομική κρίση επιδρά στη συναναστροφή με τους γονείς τους…

---------------------------------------------

* Η Άρτεμις Κ.Τσίτσικα είναι Λέκτορας Εφηβικής Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών