Θεοφάνεια

Ο Αγιασμός των Υδάτων

Της Μαίρης Ρώτα*

Το νερό είναι το αίμα της γης. Τρέχει στις φλέβες της δίνοντάς της πνοή. Το νερό είτε ήρεμο, ή ορμητικό, στάσιμο ή γάργαρο, κελαρυστό ή καυτό, ή κρυστάλλινο είναι το κύριο συστατικό του ανθρώπινου οργανισμού και απαραίτητο για τη δημιουργία και τη συνέχιση της ζωής.

Τα Θεοφάνεια ή τα Φώτα όπως ανέφερε ο Ιερός Χρυσόστομος από την παλιά περίοδο του Χριστιανισμού άρχισαν να εορτάζονται σαν ημέρα της βάπτισης του Χριστού. Μοιάζει να είναι ημέρα αναγέννησης του θείου βρέφους, αφού αυτή η ημερομηνία, η 6η Ιανουαρίου ταυτίστηκε χρονολογικά με την ημέρα που οι τρεις Μάγοι έφτασαν κοντά στον μικρό Ιησού για να δώσουν τα δώρα. Παράλληλα η Έκτη Ιανουαρίου θεωρείται κάτι σημαντικό και για τη θρησκεία και για την λαογραφία πολλών Ευρωπαϊκών χωρών. Υπάρχουν πολλά έθιμα και πρωτοχριστιανικά που στη σημερινή εποχή τα συνδέουν οι άνθρωποι με τον Χριστιανικό εορτασμό των Θεοφανίων. Η νύχτα της παραμονής των Θεοφανίων και στην Ελλάδα, (σε πολλές περιοχές), και στην Ευρώπη την ονόμαζαν “Δωδεκάτη νύχτα” και θεωρούσαν ότι αυτή η νύχτα βοηθούσε να φύγει το κακό, να φύγουν μακριά από τους ανθρώπους όλα τα δυσάρεστα.

Όπως γράφουν Έλληνες λαογράφοι, η Δωδεκάτη νύχτα που είναι η παραμονή των Φώτων, ο λαός πιστεύει πως είναι η στιγμή που φεύγουν οι Καλικάντζαροι, αυτοί που ήθελαν να καταστρέψουν και να γκρεμίσουν τη γη. Και φεύγουν γιατί φοβούνται και τρέμουν τον αγιασμό των ιερέων. Και σε πολλά χωριά στη βόρεια Ελλάδα λένε: “Στις πέντε του Γενάρη, φεύγουν οι καλικάντζαροι.” Βέβαια ο απλός Έλληνας δημιούργησε και έπλασε όλη αυτή την ιστορία και τον μύθο για τους κακούς Καλικάντζαρους έχοντας στο μυαλό του να μπορέσει να δημιουργηθεί μια φιλική και αγαπητή συνύπαρξη ανάμεσα στους ανθρώπους και όλοι μαζί με σεβασμό, με φιλία και αγάπη να γιορτάσουν την Βάπτιση του Χριστού.

Θεοφάνια

Ανήμερα των Θεοφανίων γίνεται ο Μεγάλος Αγιασμός. Αμέσως μετά τη λειτουργία στον Ναό θα γίνει ο Αγιασμός στη θάλασσα ή σε ποτάμι ή σε δεξαμενή. Συνήθως οι ιερείς εκείνη την ημέρα συνηθίζεται να είναι με τα καλά τους άμφια, ακολουθούν οι αρχές του τόπου και όλοι οι πιστοί που σέβονται ιδιαίτερα την ημέρα των Θεοφανίων.

Σε πολλές πόλεις στη χώρα μας ακολουθεί μουσική και στρατιωτική παράταξη. Όταν γίνει ο αγιασμός ρίχνει ο Μητροπολίτης ή ο Ιερέας τον σταυρό στο νερό.

Πέφτουν οι “βουτηχτάδες” στα παγωμένα νερά και συναγωνίζονται ποιος θα πρωτοπιάσει τον σταυρό. Σε μερικά νησιά, συνηθίζουν, αφού προσκυνήσουν τον σταυρό όσοι έπεσαν στο νερό, αυτός που τον ανέβασε στην επιφάνεια γυρίζει το σταυρό στα σπίτια του χωριού και φυσικά δέχεται και ένα φιλοδώρημα. Όλοι οι άνθρωποι παίρνουν αγιασμό, πίνουν και ραντίζουν μ' ένα κλαδί ελιάς ή βασιλικού κάθε γωνιά του σπιτιού, τον κήπο, τα χωράφια τους και τα ζώα τους. Σε μερικά Κυκλαδονήσια κατεβάζουν στη θάλασσα τις άγιες εικόνες από το εικονοστάσι τους και τις ραντίζουν με το θαλασσινό νερό, που είναι αγιασμένο. Πολλοί χωρικοί, συνήθιζαν πριν πολλά χρόνια να κατεβάζουν τα γεωργικά εργαλεία τους για να πλύνουν με το θαλασσινό νερό. Είναι βέβαιοι ότι όπου κι αν τα χρησιμοποιήσουν θα υπάρχει άριστο αποτέλεσμα.

Μέσα από αρχαία ελληνικά κείμενα γνωρίζουμε ότι υπήρχε μια γιορτή των αρχαίων Αθηναίων που κατέβαζαν το άγαλμα της θεάς Αθηνάς με πομπή στο Φάληρο και το έπλεναν με θαλασσινό νερό. Από τα πανάρχαια χρόνια έως σήμερα το νερό είναι μια διηνεκής παρουσία και ένα θεϊκό δώρο για τον άνθρωπο.

Ιστορίες του νερού

-Με την έναρξη της σχολικής χρονιάς γίνεται ο αγιασμός. Ο παπάς ευλογεί καθηγητές, δασκάλους και μαθητές για να συνυπάρξουν αρμονικά και εύχεται στα παιδιά “καλή πρόοδο”.

-Σε πολλούς ναούς υπάρχει νερό, το οποίο σύμφωνα με την παράδοση έχει αγιασθεί από την Παναγία ή από έναν άγιο. Οι πιστοί το ονομάζουν “αγίασμα” και το θεωρούν θαυματουργό. Το πίνουν για να θεραπευτούν από διάφορες αρρώστιες.

-Εδώ και αιώνες οι άνθρωποι πιστεύουν στη θαυματουργή δύναμη του νερού. Χαρακτηριστικό είναι ότι όταν ένας άνθρωπος είναι “ματιασμένος” τον ραντίζουν με νερό για να φύγει από πάνω του το “κακό μάτι”. (Λαογραφικές ιστορίες).

-Παλαιότερα, το πρωί της Πρωτοχρονιάς οι άνθρωποι συνήθιζαν να πηγαίνουν στις δημόσιες βρύσες και να γεμίζουν τις στάμνες τους με το “καινούργιο” το “αγιοβασιλιάτικο” νερό. Εκεί άφηναν διάφορα γλυκά για να γλυκάνουν τα νερά και να καλοπιάσουν τη νεράιδα ή το ξωτικό που πίστευαν ότι κατοικούσε εκεί. Το ίδιο γινόταν και την Πρωτομαγιά.

- Σύμφωνα μ' ένα άλλο έθιμο, οι νύμφες μια μέρα μετά τον γάμο τους, πήγαιναν στη βρύση και έπαιρναν νερό για το καινούργιο σπιτικό τους. Φεύγοντας από τη βρύση, έπρεπε να αφήσουν εκεί ένα ψωμάκι ή ένα κουλούρι ή λίγα χρήματα και να ευχηθούν: όπως τρέχουν τα νερά, έτσι να τρέχουν και τα αγαθά στο σπίτι.

-Στην αρχαία Ελλάδα όπως γράφουν οι ιστορικοί, σύμφωνα με την παράδοση, οι νέοι προτού ενηλικιωθούν, έκοβαν τα μαλλιά τους και τα πρόσφεραν στις θεότητες των ποταμών. Ακόμα και οι θεοί του Ολύμπου ορκίζονταν στα νερά της Στύγας* που ενωνόταν με ένα ποταμό του Κάτω Κόσμου.

Σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησιόδου, αν κάποιος θεός αψηφούσε τον όρκο, οι υπόλοιποι τον τιμωρούσαν. Τον άφηναν ολομόναχο επί δέκα χρόνια, χωρίς *νέκταρ και αμβροσία.

..............................................................................

*Στύγα: Λίμνη στον Κάτω Κόσμο. Της πήγαινε τα νερά ο Στύγος, ο ποταμίσκος των Καλαβρύτων που έπαιρνε το νερό από τον Χελμό. Αυτά τα νερά, τα “Στύγια ύδατα” οι αρχαίοι Έλληνες τα θεωρούσαν θανατηφόρα.

*Νέκταρ, Αμβροσία: Χυμός και φαγητό, κατασκευασμένα και τα δυο από τις μέλισσες και από διάφορα φυτά.

* Η Μαίρη Ρώτα είναι αρχαιολόγος και τακτική συνεργάτης της καθημερινής εφημερίδας των Κυκλάδων ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ που τυπώνεται στην Ερμούπολη της Σύρου, στην οποία δημοσιεύθηκε (φύλλο 5 Ιανουαρίου 2017) το ενδιαφέρον άρθρο της, που αναδημοσιεύουμε.