1η Ιανουαρίου (έθιμα)

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά

της Αικατερίνης Τσοτάκου - Καρβέλη

«Γιατί το Γενάρη τον λένε Γενάρη;

Γιατί γεννά η μέρα και τ' αρνιά»

Πρώτος μήνας λοιπόν ο Γενάρης κι η πρώτη του μέρα «αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά». Ένας καινούργιος χρόνος ανοίγεται, που χαρίζει στις καρδιές των ανθρώπων ελπίδες πως όλα μπορεί να πάνε καλύτερα. Ο λαός μας πιστεύει ότι αν τη μέρα αυτή πάνε όλα καλά, θα πάνε και τον υπόλοιπο χρόνο. Αρχή καλή, τέλος καλό! Προσέχουν λοιπόν να μην κλάψουν, να μη χάσουν τίποτε, να μη δανείσουν, γιατί θα το παθαίνουν όλο το χρόνο.

Το «καλάντιασμα»

Από τα πιο γνωστά έθιμα είναι το «καλάντιασμα». Το βράδυ της παραμονής της Πρωτοχρονιάς ή κι ανήμερα, παιδιά ή μεγάλοι άνθρωποι γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι και λένε τα κάλαντα. Ανάλογα με τον τόπο, άλλοι κρατούν στα χέρια τους μήλο, άλλοι πορτοκάλι. Μπορεί όμως να είναι κι ένα αστέρι ή ένα χάρτινο καράβι με χάρτινες ταινίες. Πολύ συνηθισμένο είναι να κρατούν ένα χλωρό ραβδί από κρανιά ή από άλλο σκληρό δέντρο. Την ώρα που λένε τα κάλαντα και ψέλνουν τις ευχές τους, χτυπούν ελαφρά με το ραβδί τους τους νοικοκυραίους. Το χλωρό ραβδί δίνει ζωή σ' ότι αγγίξει! Οι νοικοκυρές φιλεύουν τα παιδιά με νομίσματα, κουλούρια, γλυκά και ξηρούς καρπούς. Στον Πόντο και την Καππαδοκία τα νομίσματα τα κάρφωναν πάνω στο μήλο.

Υπάρχουν πολλές παραλλαγές στα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα. Αναφέρουμε εδώ μια που τραγουδιόταν στην Κάρπαθο:

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, ψιλή μου δεντρολιβανιά,

κι αρχή καλός μας χρόνος, εκκλησιά με τ' Άγιος Θρόνος.

Αρχή που βγήκεν ο Χριστός, άγιος και πνευματικός,

στη Γη να περπατήσει και να μας καλοκαρδίσει.

Άγιος Βασίλης έρχεται, άρχοντες το κατέχετε;

Από την Καισαρεία, σύ 'σαι αρχόντισσα κυρία.

Βαστά εικόνα και χαρτί ντζαχαροκάντιοτζύμωτη,

χαρτί και καλαμάρι, δες κι εμέ το παλικάρι.

Το καλαμάριν έγραφε, η μοίρα μου το έγραφε

και το χαρτίν εμίλει, άσπρε μου χρυσέ μου σκρίνε.

-Βασίλη, πόθεν έρχεσαι και δε μας καταδέχεσαι;

Και πόθεν κατεβαίνεις και δε μας συντυχαίνεις;

Από της μάνας μου 'ρχομαι κι εγιώ σας καταδέχομαι

και στο σκολειό μου πάω, δε μου λέτε τι να κάμω;

-Κάτσε να φας, κάτσε να πιεις κι αμ' μ'αγαπάς να μου το πεις,

κάτσε να τραγουδήσεις και να μας καλοκαρδίσεις.

Εγώ γράμματα μάθαινα και να σας πω τι πάθαινα,

τραγούδια δεν ηξεύρω, αντικρύ μου να σας εύρω.

-Και σαν ηξεύρεις γράμματα, πόσες φορές με κλάματα,

πες μας την αρφαβήτα, πως επέρασες τη νύχτα.

Ξερό ραβδί, χλωρό ραβδί, πότε στην πόρτα σου να βγεις

χλωρά βλαστάρια επέτα, ροδοκόκκινη βιολέτα,

και πάνω στα βλαστάρια της και στα περικλωνάρια της

πέρδικες κελαηδούσαν, αμέ δε μου το μιλούσαν.

Δεν ήτο μόνο πέρδικες, γαριφαλιές λεβέντικες,

μον' και περιστεράκια, μαύρα μου γλυκά ματάκια.

Κατέβηκεν η πέρδικα, που περπατά λεβέντικα,

να βρέξει το φτερό της μες το δροσερό νερό της

και ραίνει τον αφέντη μας, Βασίλη το λεβέντη μας,

τον πολυχρονισμένο και στον κόσμο ξακουσμένο.

«Και εις έτη πολλά» ή «και του χρόνου».

Το καλό ποδαρικό

Πρωί πρωί της Πρωτοχρονιάς όλοι νοιάζονται για το καλό ποδαρικό. Κάποιο παιδί, που το θεωρούν τυχερό, ή ο πρωτότοκος γιος ή ο ίδιος ο νοικοκύρης κρατούν ένα ρόδι που το σπάνε μπαίνοντας στο κατώφλι της ξώπορτας, Τα σπειριά του ροδιού, που σκορπίζονται ολόγυρα στο σπίτι, συμβολίζουν την αφθονία και την ευτυχία του σπιτιού. Στην Αράχωβα, μαζί με το ρόδι κρατούν κι ένα λιθάρι που το «ξαστρίζουν» αποβραδίς, τ' αφήνουν δηλαδή τη νύχτα κάτω απ' τ' άστρα. «Σαν το λιθάρι γεροί και σαν το ρόιδι γεμάτοι!» φωνάζουν πετώντας τα.

Η βασιλόπιτα

Το τραπέζι του κάθε σπιτιού την Πρωτοχρονιά είναι γεμάτο καλούδια• φαγητά και γλυκά συνήθως με μέλι: μελομακάρονα, τηγανόπιτες, λουκουμάδες, δίπλες, ανάλογα με τον τόπο. Πλούσια αγαθά την πρώτη μέρα, πλούσια ολοχρονίς! Βάζουν κι ένα ρόδι, για να 'ναι το τραπέζι όπως το ρόδι γεμάτο. Πρωτοχρονιά χωρίς βασιλόπιτα δε γίνεται, έχει την πρώτη θέση στο τραπέζι. Στα χωριά και στις επαρχίες τη ζυμώνουν με αλεύρι, ζάχαρη, μυρωδικά και τη στολίζουν με διάφορα στολίδια, Μέσα στη βασιλόπιτα βάζουν ένα νόμισμα. Όταν έρθει η ώρα για το κόψιμο της πίτα;, συγκεντρώνεται όλη η οικογένεια. Τώρα θα φανεί ποια τύχη την περιμένει το χρόνο που έρχεται! Ο αρχηγός της οικογένειας αρχίζει με επισημότητα το κόψιμο της πίτας. Πρώτο κομμάτι του Αϊ-Βασίλη, που με μορφή φιδιού κάνει συχνά την εμφάνισή του, ύστερα του νοικοκύρη, της νοικοκυράς και των υπολοίπων μελών της οικογένειας. Σ' όπιου το κομμάτι βρεθεί το νόμισμα, εκείνος θα είναι και ο τυχερός της χρονιάς! Στα χωριά δεν αφήνουν παραπονεμένα μήτε τα ζώα μήτε τα χωράφια. Έχουν κι αυτά το κομμάτι τους. Αν υπάρχει βάρκα ή καΐκι, παίρνει κι αυτό το μερίδιό του. Δεν ξεχνάνε και το κομμάτι του φτωχού.

Το γούρι

Το σκιλλοκρέμμυδο (κρεμύδα), και να το βγάλεις απ' τη γη και να το κρεμάσεις, δεν παύει να βγάζει νέα φύλλα και άνθη, γιατί μέσα του υπάρχει μεγάλη δύναμη ζωής. Αυτή τη ζωτική δύναμη μπορεί να τη μεταδώσει σε έμψυχα και άψυχα. Έτσι πιστεύει ο λαός μας, γι' αυτό την αρχιχρονιά κρεμούν σκιλλοκρέμμυδο στα σπίτια τους.

..........................................

Η Αικατερίνη Τσοτάκου - Καρβέλη είναι από τον Πειραιά. Σπούδασε κλασική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και εργάστηκε στη δημόσια μέση εκπαίδευση από το 1952 μέχρι το 1983. Το δημοσιευόμενο κείμενο είναι από το  βιβλίο Λαογραφικό Ημερολόγιο, Οι 12 μήνες και τα έθιμά τους, Εκδόσεις Πατάκη, 1988 (8η έκδοση).