6 Ιανουαρίου (έθιμα)

Τα Άγια Θεοφάνια

της Αικατερίνης Τσοτάκου – Καρβέλη*

«Μεγάλη γιορτή» κι αυτή, «θεότρομη», γιατί τότε αγιάζονται τα νερά και φεύγουν τα παγανά. Είναι η μέρα που βαφτίστηκε ο Χριστός από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο και Βαφτιστή.

Η «πρωτάγιαση»

Ο πρώτος αγιασμός των Θεοφανίων, «η πρωτάγιαση ή φώτιση», γίνεται την παραμονή της γιορτής στην εκκλησία. Ύστερα ο παπάς παίρνει ένα ένα τα σπίτια με το Σταυρό στο χέρι και ραντίζει μ' ένα κλωνί βασιλικό όλους τους χώρους του σπιτιού. Την πρωτάγιαση τη ρίχνουν οι χωρικοί και στα κτήματα και στις βρύσες. Έτσι σίγουρα διώχνουν τους καλιοκάντζαρους που μαγαρίζουν ό,τι βρουν μπροστά τους. Αυτή θα 'ναι η τελευταία μέρα του Δωδεκάμερου και για στερνή τους φορά θα σκαρφαλώσουν στις καμινάδες, θ' αναστατώσουν κάθε σπίτι, θα τραβολογήσουν κάποιους διαβάτες, και για στερνή φορά θ' αχολογήσουν τα σοκάκια του χωριού από τα ποδοβολητά τους. Γιατί τα κυνηγάει η αγιαστούρα του παπά, κι όταν φεύγουν λένε μεταξύ τους:

Φεύγετε να φεύγουμε

κι έρχετ' ο τουρλόπαπας

με την αγιαστούρα του

και με τη βρεχτούρα του.

Τώρα, λοιπόν, πριν χαράξει η αυγή και βγει ο παπάς με την αγιαστούρα του, μόλις ακούσουν το τρίτο κράξιμο του μαύρου πετεινού, ξαναγυρίζουν πανικόβλητοι κάτω στη γη. Εκεί μέσα ξαναρχίζουν να πριονίζουν ολοχρονίς το δέντρο που είχαν παρατήσει σχεδόν κομμένο και που ξανάγινε στο μεταξύ ακέραιο. Μα την άλλη χρονιά το Δωδεκάμερο, και πριν το αποτελειώσουν, θ' ανέβουν πάλι στη γη να ξαναρχίσουν τα ίδια.Αλίμονο όμως όποιος από δαύτους χάσει το δρόμο του γυρισμού, τίποτε δεν τον σώζει! Θα μείνει σκλάβος των ανθρώπων μέχρι τον άλλο χρόνο.

Ο μεγάλος αγιασμός

Ο μεγάλος αγιασμός γίνεται ανήμερα τα Θεοφάνια. Μια μεγάλη πομπή σχηματίζεται και παίρνει το δρόμο που οδηγεί στη θάλασσα ή σε κάποιο ποτάμι, μπορεί και σε μια δεξαμενή. Μπροστά τα εξαπτέρυγα, πίσω οι παπάδες με τα καλά τους άμφια, ύστερα οι αρχές του τόπου και παραπίσω το πλήθος. Προτύτερα, στο προαύλιο της εκκλησίας, ο Σταυρός ή η εικόνα της βάφτισης βγαίνει σε πλειστηριασμό• όποιος δώσει τα περισσότερα χρήματα, αυτός θα τον κρατήσει την ώρα της πομπής. Στις πόλεις η πομπή γίνεται πιο πλούσια με τη μουσική και τη στρατιωτική παράταξη. Όταν γίνει ο αγιασμός, ρίχνει ο παπάς το Σταυρό στο νερό. Πηδούν οι βουτηχτάδες στα παγωμένα νερά και συναγωνίζονται ποιος θα τον πρωτοπιάσει. Αυτός που θα τον ανεβάσει στην επιφάνεια, δικαιωματικά πια γυρίζει το Σταυρό στα σπίτια και μαζεύει φιλοδωρήματα απ' τον κόσμο.

Κανένας δε γυρίζει σπίτι του χωρίς να πάρει αγιασμό. Πίνουν όλοι και ραντίζουν μ' ένα κλαδί ελιάς ή βασιλικού κάθε γωνιά του σπιτιού, τον κήπο με τα καρποφόρα δέντρα, τα χωράφια, τ' αμπέλια, τα ζώα και τις στάνες. Έτσι είναι για όλο το χρόνο αγιασμένοι. Στα παραλιακά μέρη δεν παραλείπουν βέβαια να κατεβάσουν στη θάλασσα τις άγιες εικόνες απ' το εικονοστάσι τους και τα γεωργικά εργαλεία του σπιτιού, για να τα πλύνουν με θαλασσινό νερό, που είναι πια αγιασμένο. Με την πράξη αυτή, το κάθε πράγμα, που είχε μολυνθεί με το πέρασμα του χρόνου, ξαναγίνεται «καθαρό» κι αποκτά πάλι τη δύναμη και την αξία του.

………………………………………..

*Η Αικατερίνη Τσοτάκου - Καρβέλη είναι από τον Πειραιά. Σπούδασε κλασική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και εργάστηκε στη δημόσια μέση εκπαίδευση από το 1952 μέχρι το 1983. Το δημοσιευόμενο κείμενο είναι από το  βιβλίο Λαογραφικό Ημερολόγιο, Οι 12 μήνες και τα έθιμά τους, Εκδόσεις Πατάκη, 1988 (8η έκδοση).