Αστέρια και αστερισμοί

        Η Ουρανογραφία του Καλοκαιριού
του Διονύση Σιμόπουλου* 

Καλοκαίρεψε πια, και οι περισσότεροι από ‘μας, άλλος λιγότερο κι άλλος περισσότερο, θα περάσουμε μερικές εβδομάδες ή έστω μερικές ημέρες μακριά από τις πόλεις σε κάποια εξοχή ή ακρογιαλιά. Ευκαιρία λοιπόν με την καθημερινή νυχτερινή ξαστεριά να ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά στον έναστρο νυχτερινό ουρανό. Έτσι ο θερινός παρατηρητής του ουρανού θα αντιληφθεί αμέσως πως τα φωτεινότερα άστρα είναι διατεταγμένα σε ομάδες που συχνά παρουσιάζουν παράξενα σχήματα.
 [Για να δείτε τον χάρτη του νυχτερινού ουρανού πατήστε ΕΔΩ]

Οι περισσότεροι αρχαίοι πολιτισμοί φαντάζονταν ανάμεσα στα άστρα το περίγραμμα ζώων, αντικειμένων και μυθικών ηρώων. Τα σχήματα αυτά ονομάστηκαν αστερισμοί και στον καθένα ξεχωριστά αναγνώρισαν ιδιαίτερη ονομασία. Στη Βαβυλώνα σκαλίστηκαν πάνω σε βράχους, στην Αίγυπτο ζωγραφίστηκαν πάνω σε πάπυρους, στην Αμερική σχεδιάστηκαν πάνω σε δέρματα βουβάλων, και στην Ελλάδα τους δόθηκαν τα ονόματα με τα οποία είναι γνωστοί ακόμη και σήμερα. Κάθε βράδυ οι σύγχρονοι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα, κοιτάζοντας ψηλά στον ουρανό, να δουν τα ίδια σχέδια των αστερισμών και τις ίδιες εικόνες που αντίκριζαν και οι αρχαίοι μας πρόγονοι. Μερικές φορές, μάλιστα, φαίνεται ότι ο πιο πυκνοκατοικημένος τόπος της Ελλάδας είναι ο ουρανός της που από την εξοχή φαίνεται να αστραποβολεί με μια παράξενη λαμπρότητα.

Πάρτε για παράδειγμα τα άστρα που βλέπουμε με τον ερχομό του Καλοκαιριού. Στα ανατολικά βλέπουμε τα άστρα του Κύκνου με το λαμπρό άστρο Ντένεμπ να σημαδεύει την ουρά του, ενώ τα πιο αμυδρά του άστρα σχηματίζουν τα απλωμένα του φτερά και τον μακρόστενο λαιμό του σε μία μορφή που μοιάζει με σταυρό και γι’ αυτό ονομάζεται σήμερα και Βόρειος Σταυρός. Πιο ‘κει ο μικρότερος αστερισμός της Λύρας χαρακτηρίζεται από το λαμπρό άστρο Βέγα, ενώ στον αστερισμό του Αετού τα λαμπρότερο άστρο Αλτάιρ περιστρέφεται τόσο γρήγορα ώστε έχει σχήμα αυγού. Στο κέντρο ακριβώς βρίσκεται ο φημισμένος αστερισμός του Ηρακλή, και κάτω από τον Κύκνο ο αστερισμός του Δελφινιού. Στο κάτω μέρος βρίσκεται και ο Αιγόκερως, ενώ στην άλλη πλευρά της γαλαξιακής ζώνης βρίσκεται ο Οφιούχος, στα δεξιά ο αστερισμός του Όφι, και στο κάτω μέρος ο Τοξότης και ένα τμήφμα του Σκορπιού.
Στον Τοξότη βρίσκεται το κέντρο του Γαλαξία μας. Τα πραγματικό κέντρο φυσικά είναι κρυμμένο από μια κοσμική ομίχλη αερίων και σκόνης. Η απεικόνιση της ραδιοακτινοβολίας του μας υποδηλώνει την ύπαρξη μιας Μαύρης Τρύπας, μιας διαστημικής δύνης όπου χιλιάδες γέρικα άστρα χάνονται στα απύθμενα βάθη της βαρύτητας που δημιουργεί. Τίποτα δεν μπορεί να ξεφύγει από ένα τέτοιο αντικείμενο, ούτε κι αυτό ακόμη το φως. Γι’ αυτό και η ανακάλυψη μιας μαύρης τρύπας μπορεί να γίνει μόνο από την επίδραση που έχει αυτή στη γύρω της περιοχή. Στα αριστερά του Τοξότη φαίνεται και ο αστερισμός του Σκορπιού. Η κεντρική αυτή περιοχή του Γαλαξία μας είναι ιδιαίτερα θεαματική με πρώτον και καλύτερο το άστρο Αντάρη, την καρδιά δηλαδή του Σκορπιού, όπου ένα τεράστιο νεφέλωμα αερίων και σκόνης έχει έκταση πέντε ετών φωτός και περιλαμβάνει δεκάδες χιλιάδες άστρα.

Αλλά παρ’ όλους τους όμορφους αυτούς αστερισμούς, ο καλύτερος οδηγός μας στα άστρα του βορείου ημισφαιρίου είναι η Μεγάλη Άρκτος. Τα δύο άστρα στην άκρη του σώματος της (άλφα και βήτα) μας οδηγούν στον Πολικό Αστέρα (άλφα), το λαμπρότερο άστρο της Μικρής Άρκτου. Όλα τα άστρα στη διάρκεια του χρόνου φαίνονται να στριφογυρίζουν γύρω από τον Πολικό, γιατί εκεί κοντά βρίσκεται ο Βόρειος Ουράνιος Πόλος, το σημείο δηλαδή του ουρανού πάνω στο οποίο χτυπάει ο άξονας της Γης όταν προεκταθεί προς τα πάνω.

Μία ευθεία γραμμή που ενώνει το προτελευταίο άστρο της ουράς της Μεγάλης Άρκτου, που ονομάζεται Μιζάρ (ζήτα Μεγάλης Άρκτου), και τον Πολικό μας οδηγεί στον αστερισμό της Κασσιόπης που μοιάζει με αναποδογυρισμένο κεφαλαίο Μ. Ο Μιζάρ, έχει έναν δυσδιάκριτο συνοδό ο οποίος στην αρχαιότητα αποτελούσε ένα είδος τεστ παρατηρητικότητας. Με την βοήθεια ενός ισχυρού τηλεσκοπίου ο Μιζάρ αποκαλύπτεται ως ένα τριπλό αστρικό σύστημα.

Η καμπύλη ουρά της Μεγάλης Άρκτου μας οδηγεί στον Αρκτούρο (άλφα Βοώτη), ενώ αν συνεχίσουμε την καμπύλη αυτή προέκταση θα φτάσουμε στον Στάχυ (άλφα Παρθένου), το λαμπρότερο άστρο στον αστερισμό της Παρθένου. Να σημειώσουμε εδώ ότι ο Αρκτούρος είναι ένας γίγαντας με 25 φορές μεγαλύτερη διάμετρο από αυτήν που έχει ο Ήλιος και το τέταρτο λαμπρότερο άστρο στον ουρανό σε απόσταση 37 ετών φωτός από τη Γη.
Ένας από τους πιο γνωστούς μύθους της Αρχαίας Ελλάδας, περιγράφει τους 12 άθλους του Ηρακλή. Και να που στον θερινό ουρανό ο Ηρακλής είναι από τους πιο εμφανείς αστερισμούς του. Στον αστερισμό αυτόν υπάρχουν πολλά μεταβλητά άστρα. Σ’ αυτόν μπορεί επίσης να διακρίνει κανείς με γυμνό μάτι, με κάποια δυσκολία φυσικά, το γνωστό σφαιρωτό σμήνος του Ηρακλή. Στο τηλεσκόπιο όμως μας παρουσιάζει μιαν εξαιρετική όψη. Το σμήνος αυτό βρίσκεται σε απόσταση 25.100 ετών φωτός, ενώ περισσότερα από 50.000 άστρα του είναι τόσο λαμπερά, ώστε να παρατηρούνται με τα τηλεσκόπια. Αντίθετα στο κέντρο του είναι τόσο πυκνά, ώστε δεν μπορούμε να τα ξεχωρίσουμε. Υπολογίζεται ότι θα έχει γύρω στο 1.000.000 άστρα, ενώ το φως χρειάζεται 165 χρόνια για να διατρέξει την διάμετρό του. Δίπλα στον Ηρακλή, βλέπουμε τον αστερισμό του Βόρειου Στεφάνου με το λαμπρότερο άστρο του, τον Μαργαρίτη.

Γύρω στα μεσάνυχτα, ο Γαλαξίας φαίνεται να εκτείνεται στον ουρανό σαν μια θαμπή φωτισμένη ταινία. Μόνο με την ανακάλυψη του τηλεσκοπίου μπορέσαμε να ερευνήσουμε σιγά-σιγά τα μυστικά του. Με τα σημερινά μεγάλα τηλεσκόπια βλέπουμε ότι αποτελείται από εκατομμύρια αμυδρά φωτισμένα άστρα, που δημιουργούν αυτή την ασθενή γαλακτερή λάμψη. Οι αποστάσεις τους μετρώνται σε χιλιάδες έτη φωτός. Αυτό σημαίνει ότι το φως που βλέπουμε απόψε έφυγε από τα άστρα αυτά πριν από χιλιάδες χρόνια. Γι’ αυτό όταν κοιτάζουμε τα νέφη αυτά των άστρων διεισδύουμε στο απώτερο παρελθόν.

  Πηγή: https://www.facebook.com/Dionysios-Simopoulos-544119439081811/?nr
..........................

*Ο Διονύσης Σιμόπουλος είναι  αστροφυσικός, επίτιμος διευθυντής  του Νέου Ψηφιακού Πλανηταρίου, βραβευμένος για τη συνεισφορά του στην αστρονομική εκπαίδευση.