Γιάννης Σειραδάκης (1948-2020)

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων       

Μια πολύ όμορφη συνέντευξη ενός από τους σημαντικότερους Έλληνες αστρονόμους και αγαπημένου μας καθηγητή του ΑΠΘ Γιάννη Σειραδάκη. Από την εκπομπή της ΕΤ3 "εκ του πλησίον". 

Ένα δροσερό πρωινό ο Ιωάννης Σειραδάκης με υποδέχτηκε στο γραφείο του, στο όμορφο κτίριο του Αστεροσκοπείου του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, όπου μιλήσαμε για την επιστήμη, την διδασκαλία και την ζωή.

Ο Ιωάννης Χ. Σειραδάκης σπούδασε Φυσική στην Αθήνα και έπειτα συνέχισε τις μεταπτυχιακές σπουδές του στο Manchester της Μεγάλης Βρετανίας, όπου ολοκλήρωσε και το Διδακτορικό του στην Ραδιοστρονομία. Εργάστηκε για χρόνια στο Max-Planck-Institut für Radioastronomie στη Βόννη, στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου και το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο San Diego, έως ότου επιστρέψει πίσω στην Ελλάδα και στο ΑΠΘ όπου κατείχε την θέση του Καθηγητή στο Τμήμα Φυσικής, και τον τίτλο του Ομότιμου Καθηγητή σήμερα. Έχει συμμετάσχει ως μέλος ή πρόεδρος σε πολλές εθνικές ή διεθνείς επιτροπές και ερευνητικά προγράμματα. Το ερευνητικό και συγγραφικό του έργο είναι πλούσιο και αφορά μεταξύ άλλων τους αστέρες νετρονίων, το κέντρο του Γαλαξία μας και τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων.

Πώς αποφασίσατε να σπουδάσετε φυσική, και γιατί θελήσατε να ασχοληθείτε με την αστρονομία; Τι σας ενέπνευσε;

Ομολογώ πως δεν είχα κάποια ιδιαίτερη κλίση σε κάποια κατεύθυνση όταν ήμουν μαθητής. Αλλά στην έκτη Γυμνασίου -3η Λυκείου δηλαδή- είχαμε έναν εκπληκτικό καθηγητή Φυσικής, τον κύριο Δενιόζο. Αυτός με τον εμπνευσμένο λόγο του και με τις κινήσεις του, που έδειχνε πως καταλάβαινε αυτά τα οποία έλεγε, με παρέσυρε, και αποφάσισα να δώσω εξετάσεις για το Φυσικό. Ο καθηγητής μου, λοιπόν, ήταν αυτός που με ενέπνευσε.

Γιατί επιλέξατε την παρατηρησιακή αστρονομία, και ειδικότερα την ραδιοαστρονομία;

Ενώ τα αγαπημένα μαθήματά μου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ήταν η Κβαντομηχανική, η Θεωρητική Φυσική, η Θεωρητική Μηχανική, τα θεωρητικά, δηλαδή, μαθήματα στα οποία είχα την τύχη να μας τα διδάσκει ένας καταπληκτικός καθηγητής, ο Φωκίωνας Χατζηιωάννου, εντούτοις το ότι έγινα ραδιοαστρονόμος ξεκίνησε από την αγάπη που είχα για τη … μουσική.

Το Φθινόπωρο 1970, κόντευα να πάρω το Πτυχίο μου, όταν πήγα στο Ευγενίδειο Πλανητάριο, στη Λεωφόρο Συγγρού, όπου είχα μάθει πως μπορούσα να δανειστώ δίσκους (βινύλια).Την εποχή εκείνη ήθελα να μάθω λίγα περισσότερα για την μπαρόκ μουσική. Πράγματι στη δανειστική Βιβλιοθήκη του Ευγενιδείου Ιδρύματος εντόπισα ένα δίσκο του G.P. Telemann. Δυστυχώς όμως, κάποιος τον είχε δανειστεί και θα τον επέστρεφε, όπως μου είπε η ευγενική βιβλιοθηκονόμος, την επόμενη Δευτέρα, κατά τις 12. Χαρούμενος, πήγα από τις 12 παρά δέκα, ο δίσκος, όμως, δεν είχε επιστραφεί ακόμα. Ο δανεισθείς, είχε τηλεφωνήσει πως θα καθυστερούσε μισή ώρα. Καθώς είχα αρκετό χρόνο στη διάθεσή μου, αποφάσισα να ρίξω μια ματιά στη Βιβλιοθήκη του Ευγενιδείου, αυτή τη φορά όχι των δίσκων, αλλά των βιβλίων. Βρήκα ένα βιβλίο με τον περίεργο τίτλο «Radioastronomy». Η πρώτη μου σκέψη ήταν, τι σχέση μπορεί να έχει ένα ραδιόφωνο με την αστρονομία; Το δανείστηκα. 

Την εποχή εκείνη είχε έρθει μία φίλη της μητέρας μου, η Philippa Wigan, γιατρός, από την Αγγλία. Μου είπε ότι την προηγούμενη βδομάδα είχε ακούσει μια εκπληκτική ομιλία από τον Sir Bernard Lovell, διευθυντή του Jodrell Bank (ένα μεγάλο αστεροσκοπείο που ανήκε στο Πανεπιστήμιο του Manchester στην Μ. Βρετανία), ο οποίος είχε μιλήσει για ραδιοαστρονομία, για pulsars, για quasars… Κατά τη συζήτησή μας η Philippa, μου πρότεινε να γράψω μία επιστολή στον Sir Bernard Lowell, αιτούμενος να κάνω το διδακτορικό μου εκεί. Δεν έγραψα την επιστολή αμέσως, αλλά όταν η Philippa με ρώτησε ξανά, έγραψα και έστειλα μια σχετικά σύντομη επιστολή. Μου απάντησαν και έτσι ξεκίνησε μια αλληλογραφία με τον τότε υπεύθυνο για μεταπτυχιακές σπουδές, Dr. H.P. Palmer, ενώ συγχρόνως έπεσα με τα μούτρα στο διάβασμα, αναζητώντας στη Βιβλιοθήκη του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, όποια επιστημονικά άρθρα είχαν γραφτεί από καθηγητές στο Jodrell Bank. Λίγο αργότερα, το Πάσχα του 1971, έτυχε να βρεθώ στην Μ. Βρετανία, στο Λονδίνο, για διακοπές. Όταν το έμαθαν, μου πλήρωσαν το εισιτήριο από το σιδηροδρομικό σταθμό Euston του Λονδίνου στο Macclesfield, κοντά στο Manchester, για μία συνέντευξη. Η συνέντευξη, πήγε πολύ καλά και με επέλεξαν για να κάνω μεταπτυχιακές σπουδές στο Ραδιο-αστεροσκοπείο του Jodrell Bank. Έτσι κάπως ξεκίνησε η ραδιοαστρονομική καριέρα μου. Αν δεν υπήρχε το ενδιαφέρον μου για μουσική και μάλιστα μπαρόκ, αν δεν είχε δανειστεί κάποιος το δίσκο ο οποίος καθυστέρησε να τον επιστρέψει, αν η Philippa δεν είχε ακούσει αυτήν την ωραία ομιλία από τον Sir Bernard, σήμερα δε θα μου παίρνατε συνέντευξη… Η τύχη παίζει μεγάλο ρόλο στην ζωή μας.

Τι το ιδιαίτερο έχει η Παρατηρησιακή Αστρονομία για σας, τι την ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες;

Δεν μπορεί και δεν πρέπει να είναι κανείς καθαρά παρατηρησιακός. Παρόλο που το γνωστικό αντικείμενό μου είναι Παρατηρησιακή Αστρονομία, έχω δημοσιεύσεις που βασίζονται σε γνώσεις Θεωρητικής Αστροφυσικής και Θεωρίας Σχετικότητας. Ένας παρατηρησιακός, βέβαια, θα πρέπει να καταλαβαίνει και την τεχνολογία πολύ περισσότερο από έναν καθαρά θεωρητικό. Στην έρευνα, οι πλέον αποδοτικές και δημιουργικές στιγμές συμβαίνουν όταν υπάρχει συνεργασία παρατήρησης ή πειράματος και θεωρίας. Ο φιλόσοφος των επιστημών, Carl Popper, έχει δώσει τον ορισμό της επιστημονικής θεωρίας. «Είναι μία θεωρία η οποία ζει επικίνδυνα». Τι σημαίνει αυτό; Ότι μια επιστημονική θεωρία υπόκειται πάντοτε στον έλεγχο του πειράματος ή της παρατήρησης. Πρέπει μονίμως να μπορεί να υποστηρίξει τον εαυτό της, ζώντας “επικίνδυνα” υπό την “απειλή” της παρατήρησης ή του πειράματος.Kαι αν βέβαια βρεθεί κάτι το οποίο δεν συμφωνεί με την θεωρία, τότε θα πρέπει αυτή είτε να αντικατασταθεί από μια νέα θεωρία είτε να επεκταθεί, όπως έγινε με τη θεωρία της βαρύτητας του Νεύτωνα η οποία επεκτάθηκε με την θεωρία του Αϊνστάιν ώστε να ισχύει και για πολύ μεγάλες ταχύτητες.

Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση ή δυσκολία που αντιμετωπίσατε στις σπουδές και στην καριέρα σας;

Πιστεύω ότι οι περισσότεροι συνάδελφοί μου, όπως και εγώ, ξεκινήσαμε με την έρευνα, με το διδακτορικό, στο οποίο, συνήθως, γίνεται καθαρή έρευνα. Στη συνέχεια οι πρώτες μεταδιδακτορικές θέσεις που παίρνει κάποιος που έχει αποκτήσει το διδακτορικό του είναι οι λεγόμενες θέσεις “postdoc”, στις οποίες οι ερευνητές ασχολούνται αποκλειστικά με την έρευνα. Εκεί μελετούν πειραματικά ή θεωρητικά (ή και τα δύο) κάποιες γνώσεις αιχμής, θεμελιώνουν την ύπαρξή τους και στη συνέχεια, εφόσον θέλουν και μπορούν να συνεχίσουν, νομίζω πως καλό είναι να συνεχίσουν προς την διδασκαλία. Έτσι μια από τις πιο μεγάλες θα έλεγα προκλήσεις που είχα στη ζωή μου ήταν πώς από καθαρά ερευνητής επί πάρα πολλά χρόνια, θα κατάφερνα να γίνω ένας καλός δάσκαλος. Βέβαια εδώ υπάρχει το εξής πρόβλημα: πολλές φορές ακόμα και η διδασκαλία είναι μια ελαφρά μορφή καταπίεσης, δηλαδή ο δάσκαλος προσπαθεί να περάσει τη δικιά του γνώμη στους φοιτητές ή μαθητές του. Βέβαια, αυτή η γνώμη προέρχεται από κάποια εμπειρία. Αυτό που προσπαθεί να κάνει ένας καλός δάσκαλος είναι να απλώσει την πραμάτεια του όσο καλύτερα μπορεί και να αφήσει τους φοιτητές να πάρουν ό,τι τους αρέσει. Στην αίθουσα διδασκαλίας, προσπαθώ, κατά το δυνατόν, να αποφύγω την ελαφρά αυτή μορφή πίεσης, επιδιώκοντας το μάθημά μου να γίνεται υπό μορφή διαλόγου, όπου οι φοιτητές πολλές φορές, έχουνε πολύ ωραίες ιδέες και επεκτείνουν τη γνώση που προσπαθώ να τους διδάξω, ίσως και προς άλλη κατεύθυνση δεν πειράζει, φτάνει να είναι μια όμορφη ροή γνώσης. Νομίζω πως αυτές ήταν οι δυο κυριότερες προκλήσεις που έχω αντιμετωπίσει στην καριέρα μου: να μεταβώ από την έρευνα στη διδασκαλία και η διδασκαλία μου να μη γίνεται καταπιεστική.

Τι θα συμβουλεύατε όλους εμάς στην ομάδα του SpaceGates που επιθυμούμε να ασχοληθούμε επαγγελματικά με την Αστροφυσική;

Μπήκα στη σελίδα σας, πραγματικά συγχαρητήρια, έχετε κάνει μια πάρα πολύ καλή δουλειά, φαίνεται πως έχετε μεράκι, σίγουρα έχετε και ωραία καθοδήγηση, και νομίζω πως αυτό που θα σας έλεγα είναι να κυνηγήσετε με αγάπη αυτό το οποίο κάνετε. Θα συναντήσετε δυσκολίες. Μην τα παρατήσετε. Στη ζωή μας υπάρχει το στάδιο της εκπαίδευσης και το στάδιο της εργασίας. Στο στάδιο της εκπαίδευσης (πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας) ο μαθητής ή ο φοιτητής έχει μπει ήδη σ’ ένα ρυάκι, σ’ ένα κανάλι, το οποίο οδηγεί στο απολυτήριο ή στο πτυχίο. Για πολλούς από εσάς θα υπάρξει και το στάδιο του μεταδιδάκτορα (Postdoc). Μπορεί να συναντήσετε εμπόδια, που θα σας δυσκολέψουν πολλές φορές να προχωρήσετε, αλλά κάποτε, ακολουθώντας τη ροή του τελευταίου καναλιού της εκπαίδευσης, θα φτάσετε στη μεγάλη θάλασσα της επαγγελματικής απασχόλησης. Τότε θα πρέπει να επιλέξετε τι θα κάνετε στην υπόλοιπη ζωή σας. Πιθανώς να είναι δύσκολη αυτή η επιλογή και ο στόχος ακόμα δυσκολότερος: πού τελικά θα καταλήξετε, καθιστάμενοι ένα (μικρό ή μεγάλο – δεν έχει σημασία) γρανάζι του κοινωνικού συνόλου, το οποίο θα συμβάλλει στην εξέλιξη του ανθρώπου και της γνώσης; Το κυριότερο είναι να κυνηγήσετε αυτό που θέλετε και να το κάνετε με αγάπη. Ακόμα και αν τα εμπόδια είναι μεγάλα και φαίνονται ανυπέρβλητα και σε αυτήν ακόμα την περίπτωση, μην σταματήσετε, παλέψτε το.

Και τι θα συμβουλεύατε τους νέους οι οποίοι ενδιαφέρονται να ασχοληθούν αλλά ακόμα δεν έχουν αρχίσει να σπουδάζουν;

Να επιλέξουν αυτό που τους αρέσει, να μην ακούσουν τη γνώμη και επηρεαστούν από τα κοντινά τους πρόσωπα τα οποία πολλές φορές επιβάλλουν το τι θα κάνουμε. Να προσπαθήσουν όσο μπορούν να κάνουν αυτό που τους αρέσει, τότε μόνο θα το κάνουν σωστά.

Υπάρχει κάποιος επιστήμονας ο οποίος αποτελεί πρότυπο για εσάς;

Αυτό είναι πάρα πολύ δύσκολο ερώτημα γιατί η επιστήμη συνεχώς εξελίσσεται, συνεχώς υπάρχουν νέα πρότυπα. Επιτρέψτε μου να θυμηθώ κάτι από τα παλιά μου χρόνια. Όταν έκανα το διδακτορικό μου στο Jodrell Bank στο Πανεπιστήμιο του Manchester, εκεί είχα την τύχη να ακούσω κάποιες διαλέξεις από τον Sir Fred Hoyle. Ο Hoyle είναι μία εμβληματική μορφή στην Κοσμολογία. Είχα την τύχη τότε να συναντήσω έναν άνθρωπο ο οποίος είχε μία εξαιρετική διεισδυτικότητα στην γνώση, μία φαντασία εκπληκτική. Ήταν η πρώτη φορά που συνειδητοποίησα ότι η σταθερά της βαρύτητας ίσως και να μην είναι και τόσο σταθερή. Ο Hoyle επηρέασε αρκετά τη σκέψη μου αργότερα. Υπάρχουν τόσοι άλλοι επιστήμονες, που θα μπορούσε κανείς να τους θεωρήσει ως πρότυπα, π.χ. το Νεύτωνα, ή τον Αϊνστάιν και πολλούς άλλους. Τον Νεύτωνα και τον Αϊνστάιν, όμως, δεν τους γνώρισα ποτέ, ενώ τον Fred Hoyle τον γνώρισα.

Θα ήθελα, όμως, να σας αναφέρω και ένα παράδειγμα από την Ελλάδα. Εκπληκτικός, κατά τη γνώμη μου, είναι ο Θεοδόσης Τάσιος, Πρόεδρος της Εταιρείας Μελέτης της Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας. Ως πολιτικός μηχανικός, σχεδίασε και κατασκεύασε την γέφυρα του Ευρίπου, μίας παγκοσμίως μοναδικής κατασκευής γέφυρας στη Χαλκίδα. Ο Θεοδόσης Τάσιος είναι ένας ευπατρίδης, ένας ευγενικότατος άνθρωπος με βαθιές γνώσεις για τις οποίες, αλλά κυρίως για την προσωπικότητά του, πολλές φορές με έχει πολλαπλά εκπλήξει.

Έχετε σπουδάσει και εργαστεί στο εξωτερικό, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Τι σας έκανε να γυρίσετε πίσω στην Ελλάδα;

Η δημοσίευση στο περιοδικό Nature για την
πολωμένη ακτινοβολία στο κέντρο του Γαλαξία

Πραγματικά, μετά από 14 χρόνια, με μια διακοπή για το στρατιωτικό μου, επέστρεψα γιατί επιθυμούσα, πλέον, έντονα να γυρίσω στην Ελλάδα. Το 1982 βρισκόμουν στην Αμερική στο Πανεπιστήμιο του San Diego, στην Καλιφόρνια. Το San Diego και γενικά η Καλιφόρνια είναι πάρα πολύ μακριά όχι μόνο από την χώρα μας, αλλά και από την Ευρώπη. Απέχει πάνω από 12 ώρες με κατευθείαν πτήση από την Ευρώπη. Για να βρούμε μια ευρωπαϊκή εφημερίδα έπρεπε να πάμε στο Los Angeles. Στη χώρα αυτή δεν υπάρχει η παράδοση που έχουμε στην Ελλάδα (η παράδοσή τους είναι 100-300 ετών). Το νήμα της παράδοσης σε δένει σε ένα τόπο. Το να μπορείς να αναπολείς το παρελθόν, να βρίσκεις της ρίζες σου, τις ρίζες και την ιστορία της φυλής σου είναι πολύ σημαντικά. Αυτά μου είχαν λείψει πολύ τόσο στην Αμερική, όσο και στην Ευρώπη. Έτσι αισθάνθηκα ιδιαίτερα την ανάγκη να επιστρέψω καταρχήν στην Ευρώπη και αργότερα στη χώρα μας. Κατά τη διάρκεια των 14 χρόνων στο εξωτερικό συνάντησα συνθήκες ζωής και εργασίας με πολύ καλή οργάνωση, θα έλεγα σχεδόν πλήρη οργάνωση, έως βαρετή οργάνωση. Κάτι που είναι πολύ καλά οργανωμένο είναι λιγότερο ελεύθερο. Nα το πω με λίγο διαφορετικά λόγια: εκεί που υπάρχει μεγαλύτερη εντροπία, εκεί που υπάρχει χάος, έχουμε πολλούς βαθμούς ελευθερίας. Και θεωρώ πως εκεί που υπάρχουν πολλοί βαθμοί ελευθερίας, ο άνθρωπος ζει πολύ πιο ελεύθερα. Επομένως αυτό που με έφερε πίσω στην Ελλάδα: ήταν η αγάπη μου για τη χώρα μου, την παράδοσή της, το χάος της, την αυξημένη εντροπία της, τους πολλούς βαθμούς ελευθερίας της ή απλά την ελευθερία της. Η πλήρης οργάνωση είναι χρήσιμη, αλλά πολλές φορές είναι και βαρετή. Δεν είναι άσχημο να υπάρχει και λίγη αγωνία για το τι θα γίνει στο μέλλον. Χωρίς αυτήν την αγωνία και περιέργεια, η ζωή χάνει το ενδιαφέρον της.

Προτιμάτε την διδασκαλία ή την έρευνα;

Νομίζω ότι όπως είπα και νωρίτερα, πρώτα έρχεται η έρευνα και μετά η διδασκαλία.

Έχετε πραγματοποιήσει συνολικά πάνω από 100 δημοσιεύσεις σε περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων. Υπήρχε κάποια ή κάποιες από αυτές που ξεχώρισαν; Από όλες τις δράσεις τις οποίες πραγματοποιήσατε στην καριέρα σας, ποια ήταν η αγαπημένη σας;

Κάθε φορά που βρίσκεις κάτι καινούριο, η χαρά της νέας ανακάλυψης είναι πάντα μοναδική, πρωτόγνωρη και ξεχωριστή. Αν όμως επιμένετε να απαντήσω, θα επέλεγα μία εργασία που είχα κάνει για το Κέντρο του Γαλαξία μας, ως ερευνητής στη Βόννη, που έχει γεωγραφικό πλάτος φ = 52 μοιρών. Είχα καταθέσει επισήμως αίτηση να παρατηρήσω με το μεγαλύτερο τότε ραδιοτηλεσκόπιο του κόσμου, διαμέτρου 100 μέτρων, το κέντρο του Γαλαξία, στον αστερισμό του Τοξότη, που έχει απόκλιση δ = –29 μοιρών. Για όποιον έχει βασικές γνώσις αστρονομίας, το ανώτατο ύψος που μπορεί να παρατηρηθεί το κέντρο του Γαλαξία από τη Γερμανία είναι 90 – φ + δ = 90 – 52 – 29 = 9 μοίρες πάνω από τον ορίζοντα. Με την αίτησή μου ζητούσα να στρέψω αυτό το τεράστιο ραδιοτηλεσκόπιο μόλις 9 μοίρες πάνω από τον ορίζοντα για να ανιχνεύσω με πολωσιμετρικές παρατηρήσεις, μέσα από μεγάλο πάχος ατμόσφαιρας (αυτό που λέμε αέρια μάζα), κάποιες χαρακτηριστικές δομές της ακτινοβολίας που είχα προβλέψει θεωρητικά. Κοντά στον ορίζοντα υπάρχει πολύ μεγάλη απορρόφηση των ραδιοφωνικών κυμάτων και πολύ περισσότερες παρεμβολές ανθρωπογενούς προέλευσης. Μου ζητήθηκε να αποδείξω ότι (α) ήταν δυνατόν να παρατηρήσω και να αναλύσω τα δεδομένα σε τόσο χαμηλό ύψος και (β) να αποδείξω, ότι καταρχήν η θεωρία μου ήταν σωστή, εγκρίνοντας, καταρχήν τρεις μόνο ώρες χρήσης του ραδιοτηλεσκοπίου. Οι πρώτες παρατηρήσεις και η ανάλυση των δεδομένων έδειξαν ότι η θεωρία μου ήταν επιτυχής, παρόλο που έπρεπε να λάβω υπόψιν πάρα πολλούς παράγοντες, όπως ραδιοφωνικούς χάρτες της περιοχής, μετεωρολογικά και ιονοσφαιρικά δεδομένα, κ.α. Μετά από 2 χρόνια επίπονης δουλειάς, δημοσίευσα μία εργασία η οποία, πιστεύω, έχει μείνει μνημειώδης: ήμουν ο πρώτος που ανακάλυψε πολωμένη ακτινοβολία από το κέντρο του Γαλαξία! Βρέθηκαν ισχυρά μαγνητικά πεδία και δακτυλιοειδείς δομές που δεν ήταν γνωστές μέχρι τότε. Τελικά υπήρξε μια σημαντική δημοσίευση στο περιοδικό Nature (1985), και μάλιστα με χρήση ολόκληρου του εξώφυλλου. Αυτό δεν θα το ξεχάσω, γιατί ήτανε μια κοπιώδης δουλειά. Αργότερα είχα και άλλες δημοσιεύσεις στο ίδιο περιοδικό, όπως για παράδειγμα την πρώτη δημοσίευσή μας για το Μηχανισμό των Αντικυθήρων (2006).

Έχετε ασχοληθεί εκτενέστατα με τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων. Τι σας τράβηξε σε αυτόν;

Με τράβηξε το μυστήριο και η περιέργεια. Νομίζω πως η περιέργεια είναι μία απ’ τα έμφυτα ένστικτα του ανθρώπου· όπως είναι η επιβίωση, ο πολλαπλασιασμός και η επικράτηση. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων με τράβηξε ιδιαιτέρως επειδή όπως έχουμε αποδείξαμε πλέον είναι ένα εκπαιδευτικό αστρονομικό όργανο εντυπωσιακής κατασκευής. Εκτός από γνώσεις αρχαιολογίας και τεχνολογίας, η διερεύνησή του απαιτεί ιδιαιτέρως καλές γνώσεις βασικής αστρονομίας. Η πρώτη αίτηση προς το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για άδεια διερεύνησης του Μηχανισμού απορρίφθηκε. Νομίζω διότι δεν μπορούσαν να φανταστούν οι συνάδελφοι αρχαιολόγοι πως χρειάζονταν αστρονόμοι για να μελετήσουν αυτό το περίεργο αντικείμενο. Και όμως, τώρα έχουμε δείξει ότι περιέχει σχεδόν όλη την αστρονομική γνώση της ελληνιστικής εποχής. Θεωρώ ότι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν ένα εκπαιδευτικό εργαλείο με τη βοήθεια του οποίου ο χρήστης δίδασκε τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, του Ήλιου, της Σελήνης, των πλανητών: του γνωστού τότε κόσμου. «Κόσμος»: λέξη εμβληματική. Την έχουμε εντοπίσει στο «εγχειρίδιο χρήσης» του μηχανισμού, στο πίσω προστατευτικό κάλυμμα του.         

Ποια θεωρείτε ότι είναι η μεγαλύτερη καινοτομία που συμβαίνει στον χώρο της αστρονομικής έρευνας σήμερα;

Νομίζω ότι η πρόσφατη ανακάλυψη των βαρυτικών κυμάτων είναι ιδιαιτέρως σημαντική και σίγουρα θα επανέλθουν δριμύτεροι σε αυτήν, τόσο οι Ευρωπαίοι όσο και οι Αμερικανοί ερευνητές. Αναφέρομαι στο μελλοντικό συμβολομετρικό πείραμα LISA. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος έχει ήδη εκτοξεύσει την αναγνωριστική συσκευή LISA Pathfinder προσδοκώντας να αποδείξει ότι, στο κενό, είναι δυνατόν να μετρηθεί, με άνευ προηγουμένου ακρίβεια (10-12 m), η απόσταση δύο μαζών που απέχουν μεταξύ τους περίπου 40 cm.Στο κυρίως πείραμα, που αναμένεται να εκτοξευθεί το 2034, οι μάζες θα απέχουν μεταξύ τους 2.5 εκατομμύρια χιλιόμετρα. Αν περάσουν βαρυτικά κύματα, ακόμα και μεγάλου μήκους, από το χώρο των μαζών, θα ανιχνευθούν εξαιτίας της συστολής και διαστολής του χώρου που θα προκαλέσουν.

Επίσης θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντική η ανίχνευση πολύ ισχυρών αναλαμπών προερχομένων από ανεξιχνίαστες εξωγαλαξιακές ραδιοπηγές (FRBs) και από πηγές ακτίνων γ. Οι περίεργες αναλαμπές ραδιοφωνικών κυμάτων ανιχνεύθηκαν πρώτα στην Αυστραλία (το 2007 από παρατηρήσεις αρχείου) και πρόσφατα στο Πόρτο Ρίκο. Θεωρώ ότι θα δώσουν μια καινούρια προσέγγιση στην Κοσμολογία και την μελέτη του Σύμπαντος, γιατί με αυτές τις παρατηρήσεις μπορούμε να υπολογίσουμε σχετικά εύκολα αποστάσεις και πυκνότητα της ύλης, και επομένως να μελετήσουμε ιδιότητες του Σύμπαντος που δεν μπορούσαμε μέχρι τώρα.

Οπωσδήποτε πολύ ενδιαφέρουσα είναι και η εξερεύνηση εξωηλιακών πλανητικών συστημάτων, η οποία νομίζω πολύ σύντομα θα αποτελέσει πεδίο έντονης συνεργασίας με τους βιολόγους. Ο κύριος λόγος αυτής της συνεργασίας είναι να δούμε αν υπάρχει ζωή στο Σύμπαν. Είμαστε μόνοι στο Σύμπαν; Και αν ναι, πώς εξηγείται αυτή η μοναδικότητα; Αντιθέτως, μήπως βρίθει ζωής το Σύμπαν; Αλλά πού είναι όλοι αυτοί; Αυτά είναι τα ερωτήματα που έθεσε ο Fermi. Οι βιολόγοι από τη σκοπιά τους, διερευνούν τα 4 στάδια ύπαρξης και εξέλιξης της ζωής σε καθαρά ατομικό επίπεδο. Διάβαζα μάλιστα τώρα τελευταία στο περιοδικό New Scientist, ότι οι βιολόγοι έχουν κάνει πολύ μεγάλα άλματα. Υποβάλλοντας σε ηλεκτρική εκκένωση ένα μείγμα βασικών και άφθονων στη φύση χημικών στοιχείων, παρήγαγαν τις απαραίτητες για τη δημιουργία του DNA μονάδες: αμινοξέα. Εν τω μεταξύ, έχουν εντοπισθεί αμινοξέα σε κομήτες και, επίσης, με ραδιο αστρονομικές μεθόδους έχουν ανιχνευθεί σε τεράστια νεφελώματα του μεσοαστρικού χώρου (εκτός από περισσότερες από 160 μοριακές ενώσεις -οργανικές και μη- σε νεφελώματα του μεσοαστρικού χώρου) αμινοξέα. Άρα αυτά υπάρχουν στο ευρύτερο Σύμπαν. Ας μην ξεχνάμε ότι τα αμινοξέα είναι τα απαραίτητα συστατικά για την ύπαρξη ζωής. Επομένως, βλέπετε ότι οι μεν αστρονόμοι ανακαλύπτουν εξωηλιακούς πλανήτες στη ζώνη βιωσιμότητας μακρινών αστέρων και πολύπλοκα οργανικά μόρια στο μεσοαστρικό χώρο, οι δε βιολόγοι προχωρούν στη διερεύνηση των διεργασιών της ζωής σε ατομικό και μοριακό επίπεδο. Είμαι σίγουρος ότι οι δύο αυτοί κλάδοι θα προχωρήσουν χέρι-χέρι, με καινοτόμα αποτελέσματα στο εγγύς μέλλον.

Ποιο πιστεύετε ότι είναι το άμεσο μέλλον των διαστημικών αποστολών; Θεωρείτε πως θα καταφέρουμε μια μέρα να κατοικήσουμε στον Άρη;

Στον Άρη θα πάμε! Αυτό το θεωρώ εντελώς σίγουρο, δεν υπάρχει περίπτωση να μη γίνει, αλλά το ερώτημα είναι αν θα επιδιώξουμε στα επόμενα 10-20 χρόνια να εποικήσουμε τον Άρη καθώς γνωρίζουμε ότι στον πλανήτη αυτόν υπάρχουν ιδιαιτέρως αντίξοες συνθήκες. Η τυπική θερμοκρασία στον Άρη είναι της τάξης των -50 °C. Στους πόλους φτάνει τους -150 °C ενώ σε περιοχές κοντά στον ισημερινό του μπορεί να φτάσει για μικρά διαστήματα ακόμα και την ευχάριστη θερμοκρασία των +20 °C. Επομένως, ναι, να πάνε άνθρωποι στον Άρη, να πάνε όμως γιατί; Για μία καλύτερη ζωή; Η ζωή εκεί θα είναι πολύ δύσκολη. Ο κύριος λόγος (που ίσως πρέπει να εξετάσουμε σοβαρά) είναι, μήπως κάποτε στη Γη μας συμβεί μια ολική καταστροφή και να έχουμε έναν άλλον πλανήτη στον οποίο να μπορούμε να επιζήσουμε. Στα νησιά Svalbard υπάρχει ένα καταψυκτήριο-αποθετήριο σπόρων, ώστε αν υπάρξει ποτέ μια τέτοια καταστροφή, να υπάρχει ένας τρόπος να επανασυστήσουμε την χλωρίδα του πλανήτη μας. Επομένως ο άνθρωπος λαμβάνοντας υπόψη ότι μπορεί κάποτε να υπάρξει μια ολική καταστροφή του πλανήτη μας, πρέπει να προετοιμάζεται, με επανδρωμένες αποστολές, να πραγματοποιήσει αυτό που είπατε: να γίνουμε, δηλαδή, κάτοικοι ενός άλλου πλανήτη. Αυτό μπορεί να χρειαστεί να γίνει στα επόμενα 100, 1000 ή 100000 χρόνια από τώρα, αλλά είναι μια πιθανότητα.

Ποιες πιστεύετε ότι είναι οι πιθανότητες ύπαρξης εξωγήινης ζωής;

Δεν μπορώ να πω αν υπάρχει εξωγήινη ζωή, ή όχι. Αλλά μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι υπάρχουν εξωηλιακοί πλανήτες όπου οι συνθήκες θα επέτρεπαν την ανάπτυξη της ζωής. Ανήκω σε μια μικρή ομάδα αστρονόμων που έχουν διερευνήσει τη δυνατότητα αν υπάρχει ζωή σε κοντινά αστέρια. Για τις ανάγκες της Διδακτορικής Διατριβής μου, είχα φτιάξει έναν πετυχημένο αλγόριθμο για την ανίχνευση περιοδικών σημάτων (έτσι βρήκα ένα μεγάλο αριθμό pulsars στη Μ. Βρετανία και αργότερα τον χρησιμοποίησα και στην Γερμανία). Το καλοκαίρι του 1976, έχοντας στη διάθεσή μου το τηλεσκόπιο των 100 μέτρων που ανέφερα παραπάνω, αποφάσισα για δύο συνεχόμενες βραδιές να διερευνήσω αν υπάρχει οργανωμένη ζωή σε τρία κοντινά αστέρια. Επέλεξα τρία αστέρια που έχουν την ίδια χημική σύσταση, την ίδια μάζα και την ίδια θερμοκρασία όπως και ο Ήλιος μας και συνέλεξα δεδομένα επί 40 λεπτά με σκοπό να αναλύσω τα δεδομένα για την ύπαρξη περιοδικής ακτινοβολίας με περίοδο από 0,2 δευτερόλεπτα έως περίπου 4. Με ποια λογική, όμως, συνδέεται η περιοδική ακτινοβολία με την ύπαρξη οργανωμένης ζωής και εξελιγμένου πολιτισμού; Ξέρετε, ο πολιτισμός μας καθώς συνεχώς οργανώνεται, παράγει πολλές περιοδικές ακτινοβολίες. Είμαι σίγουρος ότι έχετε ακούσει πολλές φορές κάτω από στύλους της ΔΕΗ έναν περίεργο ήχο (όπως αυτόν που κάνουν το καλοκαίρι τα τζιτζίκια). Ο ήχος αυτός παράγεται εκεί που ενώνονται τα καλώδια. Αν η ένωση δεν είναι καλή, καθώς περνά το ρεύμα, γίνονται ηλεκτρικές εκκενώσεις και εκλύεται ακτινοβολία. Η ΔΕΗ χάνει ενέργεια! Η ακτινοβολία αυτή ενισχύεται απ’ την ιονόσφαιρά της Γης (ένα κέλυφος που περιβάλει τη Γη και περιέχει φορτισμένα σωματίδια, κυρίως ηλεκτρόνια και πρωτόνια) και έχουμε υπολογίσει πως απ’ την απόσταση του κοντινότερου αστέρα, του Proxima Centauris, θα είναι ανιχνεύσιμη. Δυστυχώς δεν ανίχνευσα περιοδική ακτινοβολία, υπήρξε μια ανακοίνωση σ’ ένα διεθνές συνέδριο στο Helsinki της Φινλανδίας και η προσπάθειά μου κατεγράφη ως ακόμα μια προσπάθεια ανίχνευσης εξωγήινων σημάτων.

Καταλαβαίνετε ότι δεν μπορώ να πω ποιες είναι οι πιθανότητες να υπάρχει εξωγήινη ζωή, αλλά μου είναι πιο δύσκολο να πιστέψω πως είμαστε μόνοι στο Σύμπαν, παρά πως υπάρχει εξωγήινη ζωή σε κάποιο άλλο πλανήτη κάπου στο Γαλαξία μας, κάπου στο απέραντο Σύμπαν. Πρώτα πρέπει να λύσουμε το μυστήριο της ζωής, όχι πώς δημιουργήθηκε (αυτό είναι μάλλον θέμα άλλης επιστήμης) αλλά πώς εκφράζεται η ζωή, και αυτό δεν είναι απλό. Το μυαλό μου είναι, οπωσδήποτε, πιο οργανωμένο από το μυαλό του ανθρώπου του σπηλαίου των Πετραλώνων , όταν πριν από 200000 χρόνια κυκλοφορούσε στη Χαλκιδική. Η εξέλιξη του ανθρώπου και γενικά του πολιτισμού, της ζωής τείνει προς περισσότερη οργάνωση. Καθώς, δε, οργανώνεται η ζωή παράγει τάξη και περιοδικότητες.

Τέλος, δεν αποκλείεται η ζωή να ξεκίνησε συγχρόνως σε πολλές περιοχές του πλανήτη μας, παρά να εμφανίστηκε σ’ ένα μόνο σημείο και στη συνέχεια να εξαπλώθηκε σε όλο τον πλανήτη.

Με ποιες δραστηριότητες ασχολείστε πέραν της επιστήμης;

Κατ’ αρχάς το επάγγελμά μου, που είναι και το κατεξοχήν χόμπι μου, είναι η αστρονομία. Διαβάζω πολύ, μου αρέσει να διαβάζω βιβλία διαφόρων ειδικοτήτων, διεπιστημονικά. Επίσης ταξιδεύω πολύ, αν ρίξετε μια ματιά στο ημερολόγιό μου, θα διαπιστώσετε ότι πολλές χρονιές έχω πάνω από 100 πτήσεις το χρόνο. Μερικά ταξίδια είναι μακρινά (υπερπόντια), μερικά είναι πιο κοντά… Μου αρέσουν οι εκδρομές, με φίλους, σε ένα βουνό, σε κάποιο νησάκι… Πρόσφατα, είχαμε επισκεφθεί το Άγιο Όρος με φίλους. Έχουν μείνει βαθιά χαραγμένες στη μνήμη μου οι στιγμές που ζήσαμε για λίγες ημέρες σε ένα ήρεμο φυσικό περιβάλλον, περπατώντας τα εξαιρετικής τέχνης καλντερίμια από Μονή σε Μονή ή σε απόμακρες Σκήτες. Σε όλο το Όρος υπάρχει μια αυθεντική βυζαντινή ατμόσφαιρα που δεν μπορεί να τη ζήσει κανείς έξω από αυτό, στους πυρετώδεις ρυθμούς των πόλεων. Αρχιτεκτονικά αριστουργήματα οι εκκλησίες και υπέροχες οι κατανυκτικές λειτουργίες στο μισοσκόταδο πριν χαράξει ο Ήλιος.

Ποιο είναι το αγαπημένο σας βιβλίο; Και ποιο το αγαπημένο σας ταξίδι;

Ο Ι. Σειραδάκης ,ο Κ. Γαζέας και ο Αριστείδης Βούλγαρης
  στο Svalbard, στα πλαίσια παρατήρησης της ολικής ηλιακής
έκλειψης το 2015

Αγαπημένο ταξίδι – ενδιαφέρον ταξίδι… Μου έρχονται στο μυαλό τρία ταξίδια: (α) 1998: μία δίμηνη παραμονή στην Ινδία. Μου άρεσε πάρα πολύ, είχα περιοδεύσει απ’ τη βόρεια Ινδία, από το Sikim, μια περιοχή μέσα στο Νεπάλ (στην Κίνα ουσιαστικά), μέχρι τo Ootacamund στη νότια Ινδία, όπου βρίσκεται ένα ενδιαφέρον ραδιοτηλεσκόπιο χαμηλών συχνοτήτων. (β) 2010: στο Νησί του Πάσχα, στον νότιο Ειρηνικό Ωκεανό με το Θανάση Οικονόμου και τον Αριστείδη Βούλγαρη. Η κοντινότερη απόσταση με το αεροπλάνο είναι έξι ώρες από το Σαν Ντιάγκο της Χιλής. Για να πάμε εκεί (με τα φθηνά εισιτήρια μας και με αρκετές καθυστερήσεις στα αεροδρόμια) χρειαστήκαμε 40 ώρες. Πολύ μεγάλο το ταξίδι σε ένα εντελώς απομονωμένο νησί με περίεργους κατοίκους και ιστορία, που ουσιαστικά αποτελεί μία μικρογραφία της ιστορίας και εξέλιξης της παγκόσμιας κοινωνίας που κατοικεί και εξελίσσεται στη Γης μας. (γ) 2015: πολύ ενδιαφέρουσα ήτανε η παραμονή στο Longyearbyen, την βορειότερη πόλη του κόσμου, στο αρχιπέλαγος των νήσων Svalbard, πολύ κοντά στον Βόρειο Πόλο για μια ολική έκλειψη Ήλιου. Εκεί η ζωή είναι πολύ δύσκολη. Η θερμοκρασία ήταν από -30 °C έως -18 °C. Δεν υπάρχει πράσινο, δεν υπάρχουν φυτά, τα πάντα είναι καλυμμένα με πάγο. Η φύση φαίνεται να είναι εχθρική απέναντι στον άνθρωπο, και εν ζωή και μετά θάνατον (το παγωμένο εις βάθος έδαφος, δεν επιτρέπει την ύπαρξη νεκροταφείων στο Svalbard). Όμως ήταν μια άκρως ενδιαφέρουσα εμπειρία. 

Αγαπημένα βιβλία: έρχονται και παρέρχονται, και αντικαθίστανται από καινούρια βιβλία. Με έχει επηρεάσει πάρα πολύ η αγγλική λογοτεχνία. Ακόμα διαβάζω, όποτε βρω ευκαιρία, τους ρομαντικούς ποιητές του 19ου αιώνα, Keats, Byron κ.α. Πολλές φορές σε παρέες Βρετανών μπορούσα να απαγγείλω ολόκληρα ποιήματα ή αποσπάσματα αυτών, στην αγγλική γλώσσα, βέβαια. Στο σπίτι μου υπάρχουν δωμάτια των οποίων η μόνη επίπλωση είναι βιβλιοθήκες. Τώρα τελευταία διάβασα ένα βιβλίο, μία διατριβή, που μου χάρισε ένας φίλος από τον Πειραιά, που με ξάφνιασε και ιδιαιτέρως με εντυπωσίασε γιατί δεν γνώριζα καθόλου μέχρι τότε την προσπάθεια της Άννας Παλαιολογίνας Νοταρά, κόρης του Μεγάλου Δούκα Λουκά Νοταρά στο Βυζάντιο, την εποχή της άλωσης της Κωνσταντινουπόλεως, η οποία, είχε ξεκινήσει διαπραγματεύσεις με την πολιτεία της Σιένα, στην Τοσκάνη, ζητώντας να της παραχωρηθεί μια εγκαταλειμμένη έκταση με ένα κάστρο, για να στήσει εκεί ελληνική αποικία με δικούς της νόμους και διοίκηση. Φανταστείτε τις επιπτώσεις που θα είχε η δημιουργία ενός Βυζαντινού κράτους (ουσιαστικά) στην Ιταλία το 15ο μ.Χ. αιώνα…

Θέλετε να προσθέσετε κάτι άλλο;

Ναι, θα ήθελα να προσθέσω κάτι: στη ζωή μας, στις παρέες μας και στις συζητήσεις, ποτέ να μην είμαστε απόλυτοι. Αν κάποιος έχει απόλυτη γνώμη, τότε μπορεί εύκολα, ακόμα και αν δεν το επιδιώκει, να δημιουργήσει μη αρμονικές σχέσεις, εχθρότητες, ακόμα και πολέμους. Πρέπει να είμαστε διαλλακτικοί, να αφήνουμε χώρο και για λίγη αμφιβολία σ’ αυτά τα οποία πιστεύουμε. Πολλοί πόλεμοι συμβαίνουν ακριβώς επειδή υπάρχουν απόλυτες απόψεις, υπάρχει αδιαλλαξία, υπάρχουν φανατικοί ιδεολόγοι με φανατικές ιδέες, είτε θρησκευτικές, είτε πολιτικές, οι οποίες επηρεάζουν πάρα πολύ τις σχέσεις των ανθρώπων. Εμείς ως Φυσικοί βεβαίως γνωρίζουμε πως υπάρχει η αρχή της αβεβαιότητας του Heisenberg και επομένως ποτέ δεν είμαστε απολύτως βέβαιοι για την άποψή μας. Λέμε: μπορεί το ηλεκτρόνιο να βρίσκεται εκεί, αλλά αν περιορίσω τον χώρο που κινείται (π.χ. συμπιέζοντάς τον),τότε αυξάνεται η αβεβαιότητα της τιμής που έχει η ταχύτητά του. Σε γενικές γραμμές, πιστεύω, ότι ένας Φυσικός ποτέ δεν έχει απόλυτη γνώμη. Υπό αυτήν την άποψη μακάρι να κυβερνήσουν τον κόσμο οι Φυσικοί!

Σας ευχαριστούμε πολύ!

Συνέντευξη: Στέλλα Τσιλιά

Πηγή: SPACEGATES