Μεταμόρφωσαν το χάος

Σχήματα

του Μανόλη Ανδρόνικου*

 

Κάποτε, διηγείται κάποιος ρωμαίος συγγραφέας, ναυαγοί κατόρθωσαν να φτάσουν σε μια ερημική ακρογιαλιά• τριγυρνούσαν απελπισμένοι γύρω στην ακροθαλασσιά, όταν ένας απ' αυτούς φώναξε γεμάτος χαρά: άνθρωποι, υπάρχουν άνθρωποι! Είχε δει επάνω στην άμμο σχήματα γεωμετρικά και το συμπέρασμα βγήκε αυτόματο.

Το «σχήμα», η «μορφή», η «κατασκευή» μεταμόρφωσαν το χάος, που ήταν «άμορφον και ακατασκεύαστον», σε «κόσμο»• αυτό συντελέσθηκε με τη δύναμη του Λόγου του Θεού, κατά τη Γραφή. Αυτή τη μοναδική δύναμη την κληρονόμησε ο άνθρωπος, μόνος αυτός από όλα τα πλάσματα της γης. Μόνος αυτός βλέπει και δημιουργεί σχήματα, πλάθει μορφές, χτίζει γεωμετρικές κατασκευές. Χάρισμα και ανάγκη ανθρώπινη η «σχηματοποίηση».

Από πανάρχαια χρόνια μέσα στην απεραντοσύνη του ουρανού με τα διάσπαρτα αστέρια ο άνθρωπος κατόρθωσε να διακρίνει κάποιες ομάδες που εντάσσονταν σε ορισμένα σχήματα, και με τη μορφοπλαστική του φαντασία είδε σ' αυτά τα σχήματα λογής-λογής μορφές: σκορπιούς, παρθένους, ταύρους, αρκούδες, λιοντάρια κτλ. κτλ. Και το παιγνίδι του Αμλέτου με τον πατέρα της αγαπημένης του, τον Πολώνιο, που του δείχνει τα σύννεφα και τον αναγκάζει να συμφωνεί μαζί του πως μοιάζουν με καμήλα, ή με νυφίτσα ή με φάλαινα, θα μπορούσε να το παίξει ο κάθε άνθρωπος ώρες ατέλειωτες.

Αλλά η τάση του ανθρώπου να «σχηματοποιεί» δεν περιορίζεται μόνο στα αισθητά• πολύ πιο σημαντική στάθηκε η τάση του να εντάσσει μέσα σε σχήματα και όλα τα πνευματικά και ψυχικά φαινόμενα, ακόμα πιο πέρα τα κοινωνικά και ιστορικά. Από τη φαινομενική ασυναρτησία και από το χάος του κόσμου ο άνθρωπος έχει δημιουργήσει μιαν απέραντη τάξη, όπου συντάσσονται πειθαρχημένα ομάδες και φαινόμενα, το καθένα υποταγμένο σε κάποιο σύνολο και ρυθμισμένο ανάλογα με τα «μέτρα» του στο ανθρώπινο σχήμα. Όπως τα φυτά και τα ζώα, τ' αστέρια και τα σύννεφα, το ίδιο και οι χαρές και οι λύπες, και η φτώχεια και ο πλούτος, και το τραγούδι και ο χορός, και οι πόλεμοι και η ειρήνη, όλα έχουν μπει σε κατηγορίες, έχουν διαιρεθεί σε τάξεις και σε ομάδες ικανές να απαρτίσουν τα σχήματα που θα μπορέσει να κατατάξει ο ανθρώπινος εγκέφαλος.

Η ανακάλυψη ενός σχήματος μέσα στην ακαταστασία προκαλεί, φαίνεται, ένστικτη χαρά στον άνθρωπο, και σ' εκείνον που κάνει την ανακάλυψη και στους άλλους που τη δέχονται έτοιμη. Είναι το θαυμαστό επίτευγμα του πνεύματος που κατόρθωσε να συλλάβει τις αδιόρατες σχέσεις των πραγμάτων και πρόσφερε έτσι στην ανθρώπινη ομάδα ένα ευσύνοπτο σχήμα, που τους απαλλάσσει από τον κόπο να ασχολούνται με τα κομμάτια που το απαρτίζουν ή που εντάσσονται μέσα σ' αυτό. Είναι αρκετό να θυμούνται την αφηρημένη έννοια του σχήματος, για να προχωρούν στους συνδυασμούς που χρειάζονται ή για να παίρνουν τις αποφάσεις τους.

Η ακρότατη σχηματοποίηση, όπου κατόρθωσε να καταλήξει το ανθρώπινο μυαλό, είναι η μαθηματική γλώσσα. Ο αριθμός αποτελεί την έσχατη αφαίρεση όλων των συστατικών στοιχείων των αισθητών πραγμάτων• 5 άνθρωποι ή 5 πύραυλοι ή 5 ιπποπόταμοι είναι απλά και μόνο 5 μονάδες, «άχροες, άοσμες και άγευστες», όπως μαθαίναμε στα γυμνασιακά μας θρανία για το άζωτο, αν θυμούμαι καλά. Αλλά το ανθρώπινο μυαλό αποτελεί την πιο τερατώδη μηχανή που υπάρχει στον κόσμο, η απληστία του δεν έχει όρια και η καταστροφική του μανία είναι ασύλληπτη• πολύ νωρίς κορέστηκε από το καταπληκτικό σχήμα των αριθμών και δημιούργησε απ' αυτά τα εκτοπλάσματα ένα νέο έξοχο εκτόπλασμα. Οι αριθμοί 5 και 4 όταν «προστεθούν» μας δίνουν έναν άλλον αριθμό: 9. Όσο κι αν είναι αφηρημένες έννοιες και το 5 και το 4 και το 9, μας υποχρεώνουν να καθηλωθούμε μέσα σε ορισμένα πλαίσια, σχετικά στενά. Έρχεται όμως η νέα σχηματοποίηση της αλγεβρικής σκέψης και υποκαθιστά τους αριθμούς με γράμματα: α, β, γ κτλ. Έτσι μαθαίναμε στο σχολείο ότι (α+β)2= α2+2αβ+β2. Τώρα πια εξαφανίστηκε και το τελευταίο «υποστατικό» ίχνος των γνωστών αριθμών• τώρα προβάλλουν «ανυπόστατοι», όπως θα έλεγε ο ποιητής, γι' αυτό και τρομεροί. Θυμίζουν το πλατωνικό παραμύθι του Γύγη που μπορούσε να γίνεται αόρατος, αυτό σημαίνει να γίνεται παντοδύναμος. Παίζει το ανθρώπινο μυαλό με τα αθώα, «ασήμαντα», αποπνευματοποιημένα ψηφία του αλφαβήτου, τα προσθέτει, τα διαιρεί, τα εξισώνει, τα μηδενίζει, τα σβήνει και τα ξαναγράφει• με μια τέτοιαν εξίσωση γραμμένη σ' ένα λευκό χαρτί κατορθώνει κάποτε να λύσει κάποιο πρόβλημα που του επιτρέπει να κατασκευάσει μιαν ατομική και αργότερα μιαν υδρογονική βόμβα. Το παιγνίδι εξακολουθεί να παίζεται από τα πιο «προικισμένα» ανθρώπινα μυαλά!

Η ανθρώπινη γλώσσα και ο ανθρώπινος εγκέφαλος κρατά ακόμα κατάλοιπα της παιδικής φάσης του, σκοντάφτει κάθε τόσο στην «ασχημάτιστη», στη συγκεκριμένη πραγματικότητα, που τον εμποδίζει να προχωρήσει με μια τρελή ταχύτητα προς τα εμπρός. Πρώτη λύση: κατασκευάζουμε μηχανικούς εγκεφάλους που δε βλέπουν και που δεν ακούν, αυτό σημαίνει δεν πονούν και δε χαίρονται, με άλλα λόγια δεν έχουν τις ανθρώπινες αναστολές. Μ' αυτούς η «σχηματοποίηση» και η αφαίρεση προχωρούν συστηματικά προς την τελειότητα. Οι εγκέφαλοι αυτοί δεν ενδιαφέρονται για υλικά σώματα, για χρώματα, για ομορφιά και ασχήμια, προπάντων δεν έχουν κανένα ενοχλητικό κατάλοιπο ηθικής κρίσης• οι εγκέφαλοι αυτοί «λογαριάζουν», κατασκευάζουν σχήματα, «μετασχηματίζουν» τα δεδομένα που τους θέτουμε, όλα τα «απομνημονεύουν» κατά τρόπο άψογο, χωρίς συμφραζόμενα και χωρίς τις αδυναμίες της ανθρώπινης συνείδησης. Την ώρα που λογαριάζουν είναι αλάνθαστοι, ασύλληπτοι, ακάθεκτοι. Έχουν αποθηκεύσει μέσα στο μετάλλινο κορμί τους τις «μνήμες» σε μια τέλεια σχηματοποιημένη μορφή, σε μια σοφά υπολογισμένη αφαίρεση.

Οι εγκέφαλοι μιλούν με αφηρημένα σχήματα• οι αποφάσεις που παίρνουν και που δίνουν δεν τρομάζουν κανένα, γιατί δεν υπάρχουν μέσα σ' αυτές ανθρώπινα όντα, δεν υπάρχουν καν όντα. Η νιοστή δύναμη που εκμηδενίζει μια έκταση 10ν δεν μπορεί να ερεθίσει καμιά ανθρώπινη αίσθηση. Αν η έκταση αυτή που πήρε το σύμβολο 10ν είναι η Αθήνα ή ένας αντίστοιχος χώρος στη Σαχάρα δεν έχει καμιά σημασία για τους υπολογισμούς μας. Αν τελικά λύσουμε το οποιοδήποτε πρόβλημά μας με τα μαγικά αυτά σύμβολα που χοροπηδούν μέσα στις μηχανές που κατασκευάσαμε, θα κατορθώσουμε να φτάσουμε στη θριαμβική απόδειξη της παντοδυναμίας του ανθρώπου. Τότε ο άνθρωπος θα πάρει τη θέση του Θεού, θα μπορέσει με μιαν εξίσωσή του να ερημώσει τον πλανήτη του.

Ίσως παρασύρθηκα από ένα όραμα, ίσως το «σχήμα» που έπλασα με οδήγησε πολύ μακριά• ευτυχώς πέρα από τα σχήματα ή μάλλον πριν απ' αυτά υπάρχουν τα ίδια τα πράγματα, άσχημα και ατίθασα, ανάμεσα σ' αυτά υπάρχει ο άνθρωπος με τις αδυναμίες του, το υλικό βάρος του, τις συναισθηματικές του ταλαντεύσεις, τα κατάλοιπα μιας ηθικής, που είναι φαίνεται βαθιά ριζωμένη μέσα στη σάρκα του. Μέσα στα σχήματα που κατασκευάζει ο άνθρωπος τοποθετεί ακόμα υπαρκτά όντα και, όταν η ανθρώπινη κραυγή για δικαιοσύνη υψώνεται θαρραλέα, υποχρεώνει τη νιοστή δύναμη των ίδιων του των τεράτων να σταματήσει. Και δεν είναι μόνον αυτή η κραυγή. Ο G. Orwell1 στο συγκλονιστικό του μυθιστόρημα 1984 καταλύει την τυραννία του παντοδύναμου κράτους με τον έρωτα των δύο ηρώων• κατορθώνουν να διασπάσουν το φράγμα της απάνθρωπης μηχανής που εξουσιάζει τους ανθρώπους με τη δύναμη του ερωτικού πάθους. Να είναι αυτή η ευαισθησία που θα συντρίψει την αναισθησία των μηχανών ή μήπως θα χρειαστεί η φαντασία της νέας γενιάς που θέλει να σπάσει τα σχήματα με την πιο ρευστή δύναμη του κόσμου, με το όνειρο;

……………………..

*Ο Μανόλης Ανδρόνικος (1919 – 1992) ήταν αρχαιολόγος, διετέλεσε καθηγητής στο Α.Π.Θ. Ανάσκαψε στην Βεργίνα όπου ανακάλυψε τον τάφο του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β'. Το κείμενο που παρουσιάζεται είναι απόσπασμα από το βιβλίο του, «Παιδεία ή Υπνοπαιδεία», των εκδόσεων ΙΚΑΡΟΣ.