Στοιχείο αγωγής

Πώς πρέπει ο νέος να αντιμετωπίζει τις δυσκολίες και τις ατυχίες;

του Σαράντου Καργάκου*

Όπως το φως της ημέρας δε θα είχε νόημα δίχως το σκοτάδι της νύχτας, έτσι η χαρά, η επιτυχία και η εκπλήρωση μιας προσδοκίας δε θα είχαν νόημα δίχως τη λύπη και την πίκρα της αποτυχίας. Ποτέ η ζωή δεν ήταν άνοιξη χαράς· ήταν αγώνας και αγωνία. Η δυσκολία είναι αυτή που δίνει νόημα στην επιτυχία. Και χωρίς τις καταστάσεις δυστυχίας, δε θα αποκτούσαμε τη συναίσθηση της ευτυχίας. Ο άνθρωπος είναι μια διαλεκτική σχέση, μια σύνθεση ανάμεσα σε αντίθετες καταστάσεις που η μία νοηματοδοτεί την άλλη.

Τα εμπόδια που συναντά ο άνθρωπος στη ζωή του δίνουν νόημα στη ζωή. Χωρίς εμπόδια δε θα υπήρχε αγώνας και χωρίς αγώνα θα έλειπε το ευφρόσυνο συναίσθημα της νίκης. Τα εμπόδια μπορούν σε κάποιους να γεννούν φόβο, για τους πολλούς όμως αποτελούν ερέθισμα, πρόκληση και πρόσκληση για υπέρβαση και υπερπήδηση. Έτσι μπαίνουν οι μεγάλοι στόχοι στη ζωή, έτσι γεννιούνται τα οράματα. Όποιος δεν έχει το θάρρος να οραματίζεται δεν έχει τη δύναμη να αγωνίζεται, λέει κάποιος διανοητής. Χάρη στα εμπόδια μαθαίνουμε να προσπαθούμε, να επιστρατεύουμε δυνάμεις και να τις αξιοποιούμε, να βρισκόμαστε σε ετοιμότητα, ν’ αναλαμβάνουμε ευθύνες, να μοχθούμε, να προχωράμε, έστω κι αν πονάμε, και να φθάνουμε στο τέρμα διεκδικώντας το δίκαιο έπαινο. Διότι μόνο όποιος είναι αγωνιστής μπορεί να επικαλεστεί τον περίφημο στίχο του Μπάυρον: «Έζησα και δεν έζησα μάταια».

Τα εμπόδια, είτε μας αρέσει είτε όχι, υπάρχουν. Το χειρότερο που μπορούμε να προσφέρουμε στους νέους είναι η απόκρυψή τους. Το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε δεν είναι η κατεδάφιση των εμποδίων αλλά η ενδυνάμωση των νέων για να τα ξεπεράσουν. Απαιτείται πρώτα το «δίδυμο» θάρρος - ελπίδα. Θάρρος για να παλέψουν και ελπίδα για να μην ξεπέσουν, όταν πέσουν στην πρώτη δυσκολία. Η ελπίδα είναι το σωσίβιο που κρατά πάντα στην επιφάνεια τον νέο, όταν κολυμπά στη θάλασσα της ατυχίας. Ένας ποιητής γράφει:

«Κάποια ριζούλα ακόμα 

κάπου εκεί κρατιέται... 

Κι ας είναι και ντροπή,

το λέω: ελπίζω!».

Ο Έλληνας, όπως δείχνει η μελέτη της ιστορίας, αντιμετώπισε κάθε δυσκολία με τον ηρωισμό. Σήμερα ο ηρωισμός δεν είναι απαραίτητο να πάρει το χαρακτήρα της γενναιότητας στη μάχη αλλά κάτι πιο σκληρό, γιατί είναι καθημερινό: τον ηρωισμό της εργατικότητας. Αυτός ο ηρωισμός δεν έχει πολλά παράσημα, πολλές τιμητικές διακρίσεις στη χώρα μας. Όχι τόσο γιατί ο Έλληνας είναι οκνηρός, απλώς δεν είναι μεθοδικός, συστηματικός, συγκροτημένος. Η ζωή του τις περισσότερες φορές θυμίζει την αξέχαστη εκπομπή της Μαρίας Ρεζάν: «Μια ώρα έτσι χωρίς πρόγραμμα». Λείπει δηλαδή από τον Έλληνα ο ηρωισμός της καθημερινότητας, διότι αυτός ο ηρωισμός απαιτεί προγραμματισμό. Κι ο Έλληνας δε θέλει να σχεδιάζει, θέλει ν’ αυτοσχεδιάζει. Πρέπει να ξέρει όμως ότι ο γείτονάς του στην Ανατολή, και μόνιμος εχθρός του, προσχεδιάζει.

Τα σύγχρονα ελληνόπουλα, λόγω ανεπαρκούς ψυχικής προετοιμασίας συνήθως, αντιμετωπίζουν με δέος και πιο πολύ με άγχος τις Εισαγωγικές Εξετάσεις στα Α.Ε.Ι. και Τ.Ε.Ι. Πιστεύουν ότι η επιτυχία θα τους προσφέρει το κλειδί της επαγγελματικής επιτυχίας, ενώ η αποτυχία ισοδυναμεί με καταστροφή. Γι’ αυτό βλέπουν τις εξετάσεις αυτές σαν ασήκωτο βάρος, που το κάνει ακόμη πιο ασήκωτο η αγωνία των γονιών και συγγενών. Έτσι, αντιμετωπίζουν τις εξετάσεις με φόβο, σαν να πρόκειται να περάσουν μέσα από ένα πύρινο στεφάνι. Το αποτέλεσμα είναι ότι τα παιδιά σε μια πιθανή αποτυχία, μια και στις σχολές εισέρχεται το ένα τρίτο των υποψηφίων, καταρρέουν ψυχικά, πιστεύοντας ότι όλες οι προσπάθειές τους πήγαν χαμένες. Πιστεύουν -χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ισχύει για όλους- ότι έκλεισαν οι δρόμοι της ζωής. Όμως στη ζωή οι δρόμοι είναι πολλοί. Ούτε η Χαναάν βρίσκεται στα Α.Ε.Ι. Κι ακόμη δεν πρέπει ποτέ να παραβλέπεται τούτο: κάθε προσπάθεια, άσχετα από επιτυχία ή αποτυχία, ανεβάζει το όριο ικανότητας του ανθρώπου. Έτσι, το παιδί που προετοιμάζεται για εξετάσεις έχει ήδη σημειώσει μια επιτυχία: ανέβασε το δείκτη των επιδόσεών του.

Εδώ πρέπει να τονισθεί ότι σημαντικό στοιχείο μιας αγωγής δεν είναι απλώς να κάνει το παιδί ν’ αγαπά τη δυσκολία και να μη φοβάται την ατυχία. Αυτό μπορεί να φέρει τη δυστυχία. Το παιδί, δηλαδή, να προσπαθεί ξανά και ξανά και να μη φθάνει ποτέ στον επιδιωκόμενο σκοπό. Να εξαντλήσει έτσι το πνευματικό και σωματικό δυναμικό του και πολύτιμο χρόνο. Το παιδί πρέπει να είναι εποπτικό. Δεν πρέπει να μοιάζει με το σκαθάρι, που έχει περιορισμένο οπτικό πεδίο, αλλά με το πουλί, που το μάτι του βλέπει προς όλες τις κατευθύνσεις. Η εποπτεία θα του δείξει πως δίπλα σ’ ένα αδιέξοδο υπάρχει μία διέξοδος, ότι μπορεί μια πόρτα να είναι κλειστή, κάποια άλλη όμως ανοίγει. Απλώς απαιτείται προσοχή. Μπορεί να υπάρχει πίσω από την πόρτα κάποια καταπακτή. Τα μονοπάτια είναι πολλά. Αν αποτύχει ο νέος στο μονοπάτι της κορφής, ας πάρει το μονοπάτι της πλαγιάς. Μπορεί οι κορφές να έχουν μεγαλείο αλλά και οι πλαγιές έχουν τη χάρη τους. Αυτό που δε χρειάζεται να κάνει ο νέος είναι να πάρει τα μονοπάτια που είναι κατηφορικά.

Η ζωή δεν είναι έγχρωμη τηλεόραση. Ούτε προσφέρει τ’ αγαθά με την ευκολία της διαφήμισης. Πιο εύκολα προσφέρεται η ατυχία παρά η επιτυχία. Το να δίνει κανείς συμβουλές είναι εύκολο. Το ουσιαστικό είναι να μπορεί να κάνει κανείς το παιδί να μπορεί μόνο του ν’ αξιοποιεί τις συμβουλές. Η οικογένεια και το σχολείο σήμερα φροντίζουν να έχει το παιδί αρκετά εφόδια για τις εξετάσεις ή για κάποια εργασία. Αν αποτύχει στις εξετάσεις, η εύρεση εργασίας είναι δύσκολη, γιατί ο σύγχρονος κόσμος αντιμετωπίζει το φάσμα της ανεργίας. Εδώ μπορεί να κάνει το θαύμα του ένα εφόδιο που πρέπει να προσφέρεται στη διαδικασία της αγωγής του: να μαθαίνει ν’ αναπτύσσει πρωτοβουλία. Έτσι, μπορεί να δημιουργήσει μια νέα μορφή εργασίας και να δημιουργηθεί και ν’ αναδειχθεί μέσα από αυτή. Όταν παλαιά λέγαμε ότι η Αμερική ήταν η χώρα των ευκαιριών, εννοούσαμε ότι ήταν η χώρα των πρωτοβουλιών.

Σήμερα η ζωή -όπως και πάντα- είναι γεμάτη δυσκολίες. Αλλ’ ειδικά σήμερα είναι γεμάτη ευκαιρίες. Προ ετών οι νέοι όλου του κόσμου είχαν γοητευθεί από την ταινία «Ο κύκλος των χαμένων ποιητών». Για να μη γίνει η ζωή τους «κύκλος χαμένων ευκαιριών», πρέπει να κάνουν έμβλημα ζωής το μήνυμα της ταινίας: Carpe diem ( = Άδραξε τη μέρα). Όχι απόλαυσε τη μέρα, όπως το μετάφρασαν κάποιοι «ανίδεοι Αντιοχείς». Άδραξε τη μέρα σημαίνει να μην αφήνει ο νέος τον καιρό να περνά άσκοπα, να οργανώνει τον εαυτό του και να είναι πάντα έτοιμος να εκμεταλλευθεί κάθε ευκαιρία που θα του παρουσιασθεί. Ασφαλώς, σε πολλές από τις προσπάθειες που θα κάνει θα αποτύχει. Μετά από κάθε αποτυχία μπορεί να βγαίνει περισσότερο ενισχυμένος σε πείρα. Κάθε εμπόδιο μπορεί να του προσφέρει ένα δώρο. Ο νέος πρέπει να αναζητεί τα εμπόδια, γιατί έχει ανάγκη από τα «δώρα» τους. Η πείρα δεν είναι τίποτε άλλο παρά το τρόπαιο που προσφέρουν οι δοκιμασίες της ζωής.

Ούτε χρειάζεται αποθάρρυνση. Όπως λέει ένας ποιητής, πρέπει να πετάμε ακόμη και με σπασμένα τα φτερά. Κάποια παιδιά μπορούν να δώσουν το καλό παράδειγμα. Είναι παιδιά με ειδικές ανάγκες, που χάρη στον ψυχικό δυναμισμό τους έγιναν άτομα με ειδικά προσόντα. Εξάλλου, στη ζωή δε δοκιμάζουν αποτυχία μόνον αυτοί που δεν κάνουν τίποτα. Αλλ’ η ζωή των ανθρώπων αυτών είναι μια καθολική αποτυχία. Οι νέοι ας το σκεφθούν κι αλλιώς: όποιος χάνει μια μάχη δε χάνει και τον πόλεμο. Μια αποτυχία δεν είναι πάντοτε ήττα, είναι αναστολή της νίκης. Το τέλος μιας λύπης μπορεί να γίνει αρχή μιας χαράς.

Αν οι νέοι μας χάσουν το στοίχημα με τη ζωή, ο τόπος θα βρεθεί στο εδώλιο του κατηγορουμένου, γιατί δεν μπόρεσε να δημιουργήσει μέλλον για τους νέους, που φέρνουν μέσα τους την υπόσχεση ενός καλύτερου μέλλοντος. Βέβαια, στους σημερινούς νέους προσφέρθηκαν άφθονα υλικά αγαθά. Αλλ’ η φτώχεια της νέας γενιάς δεν είναι υλική, είναι ψυχική. Και αυτό δημιουργεί ανησυχία. Τα έθνη δεν επιβιώνουν με την ευημερία αλλά με την ευψυχία.

Όταν υπάρχει ευψυχία, ο νέος δε φοβάται την κακοκαιρία, δε φοβάται την ατυχία. Μπορεί η ατυχία να προκαλεί πόνο. Όποιος όμως δε γνώρισε πόνο γίνεται άπονος. Η ατυχία οξύνει την ευαισθησία, διδάσκει την ανθρωπιά. Γι’ αυτό πολύ σωστά λέγεται: η ευτυχία κάνει τέρατα• η δυστυχία ανθρώπους.

…………………………………….

*Ο Σαράντος Καργάκος ήταν ιστορικός, φιλόλογος και δοκιμιογράφος. Το κείμενο είναι απόσπασμα από το βιβλίο «Εκ-θέσεις Ιδεών» (25 Ιανουαρίου 1996)