Ξενίζει και επιβεβλημένη

 Αντιστρεψιμότητα και όχι απλογράφηση

του Γεωργίου Μπαμπινιώτη*

Σε προηγούμενο δημοσίευμα («Το Βήμα» 22 Ιουνίου 1997) αναφερθήκαμε στην ορθογραφία των ξένων λέξεων, που χρησιμοποιούμε στην Ελληνική, υποστηρίζοντας ότι η αρχή της απλογράφησης των λέξεων αυτών, έστω κι αν ξενίζει σε μερικές λέξεις που αλλιώς τις έχουμε συνηθίσει (π.χ. τρένο αντί τραίνο), είναι επιβεβλημένη. Προκειμένου λ.χ. για τη λέξη κοπιράιτ ή για τη λέξη καρό ή για τη λ. τερέν δεν είναι υποχρεωμένος ο ομιλητής της ελληνικής γλώσσας να γνωρίζει ή να πρέπει να διδαχθεί ότι το κοπιράιτ προέρχεται από το αγγλ. copyright και ότι γι’ αυτό θα πρέπει να γράφεται κοπυράιτ (με υ) ή ότι το καρό, ως προερχόμενο από το γαλλ. carreau (κι αυτό από το λατ. quadrum «τετράγωνο»), πρέπει να γράφεται καρρώ (δύο ρ και ω) και το τερέν από το γαλλ. terrain (από το λατ. terrenus «χωμάτινος») πρέπει να γράφεται τερραίν (δύο ρ και αι) κ.ο.κ. Κάτι τέτοιο όχι μόνο θα πολλαπλασίαζε τις ήδη υπάρχουσες δυσκολίες της ελληνικής ορθογραφίας, αλλά και θα απαιτούσε γνώσεις των ξένων γλωσσών για να γράψουμε σωστά την Ελληνική!

Διαφορετικό είναι το θέμα της ορθογραφίας των κυρίων ονομάτων (ανθρωπωνυμίων και τοπωνυμίων) που αναφέρονται σε πρόσωπα και γεωγραφικά κύρια ονόματα (χωρών, πόλεων, βουνών, ποταμών, θαλασσών κ.τ.ό.). Η κύρια αρχή που διέπει την ορθογραφία των κυρίων ονομάτων, δηλ. την απόδοσή τους στη γραφή μιας άλλης γλώσσας, είναι η αρχή της αντιστρεψιμότητας ¬ και όχι η αρχή της απλογράφησης. Η ίδια δηλ. η γραφή ενός ονόματος ξένου προσώπου ή τόπου πρέπει να είναι τέτοια που να μπορεί να μας οδηγήσει «αναστρεφόμενη» από την ελληνική απόδοση στην πραγματική μορφή του ξένου ονόματος όσο πιο κοντά γίνεται. Γράφοντας λ.χ. Ντε Γκωλλ, Σέλλεϋ, Σωσσύρ, Ωστεν, Ρουσσώ, Ντεμπυσσύ, Μπάυρον, Τσόμσκυ κ.τ.ό. οδηγείσαι ευκολότερα πολύ κοντά στις αρχικές μορφές των ονομάτων De Gaulle, Shelley, Saussure, Austin, Rousseau, Debussy, Byron, Chomsky απ’ ό,τι αν απλογραφήσεις τα ονόματα ως Ντε Γκολ, Σέλεϊ, Σοσίρ, Οστεν, Ρουσό, Ντεμπισί, Μπάιρον, Τσόμσκι!

Πρόκειται για την ίδια αρχή που ακολουθείται ¬ συμβατικά και σε γενικές γραμμές ¬ στην απόδοση των ονομάτων στα διαβατήρια, σε πινακίδες με τα ονόματα δρόμων, πόλεων, χωριών κ.λπ., σε χάρτες, σε επίσημα έγγραφα κ.τ.ό. Οταν λέγεσαι λ.χ. Οικονομίδης Χρίστος, κατάγεσαι από τη Θεσσαλονίκη και κατοικείς στην οδό Υπερείδου 4 στο διαβατήριό σου θα γραφεί: OikonomidisChristos, Thessaloniki, Ypereidou 4 (και όχι Ikonomidis, Iperidu κ.λπ.). Κι αυτό για να υπάρχει αντιστρεψιμότητα στην απόδοση, να μπορεί δηλ. το μεταγραμμένο όνομα να οδηγήσει στην αρχική μορφή του ονόματος και σε ταύτιση του προσώπου. Ομοίως, τα τοπωνύμια Ολυμπος, Οίτη, Υλίκη, Ερυθραία, Εύβοια, Ουρανούπολη, Οινούσσες, Παιανία, Πειραιάς, Ευρυτανία, Διδυμότειχο κ.λπ. θα αποδοθούν ως Olympos (όχι Olimpos), Oiti (όχι Iti), Yliki (όχι Iliki), Erythraia (όχι Erithrea), Euboia ή Ευvoia (όχι Evia), Ouranoupoli (όχι Uranoupoli), Oinousses (όχι Inuses, Paiania (όχι Peania), Peiraias (όχι Pireas), Eurytania (όχι Evritania), Didymoteicho (όχι Didimoticho). Οπως είναι φανερό, μια τέτοια απόδοση μπορεί να μη τηρεί την πιστή «γραφηματική» απόδοση του η και του ω (τα αποδίδει φωνητικά ως i και ο), αλλά έχει υψηλό βαθμό αντιστρεψιμότητας: από το Peiraias οδηγείσαι στο Πειραιάς, από το Paiania στο Παιανία, από το Erythraia στο Ερυθραία, από το Euvoia στο Εύβοια και (με στοιχειώδη γνώση της Ελληνικής) από το Oiti στο Οίτη, από το Yliki στο Υλίκη κ.ο.κ.

Απ’ όσα λέμε είναι σαφές ότι υποστηρίζουμε την άποψη ότι η ορθογραφία των ξένων κυριωνυμίων (ανθρωπωνυμίων και τοπωνυμίων) πρέπει να οδηγεί, κατά το δυνατόν, στην ορθογραφική παράσταση (όπου είναι δυνατόν και στην προφορά, εφόσον δεν διαφέρει) της ξένης ονομασίας και ότι δεν έχει βάση αυτό που παρατηρούμε τελευταία στον Τύπο, σε βιβλία, σε έγγραφα να απλογραφούνται τα ξένα κύρια ονόματα κατ’ επέκταση της απλογράφησης των ξένων προσηγορικών ονομάτων. Επειδή δηλ. γράφει κάποιος σεζόν και τρικ, γράφει και Σέξπιρ (αντί Σαίξπηρ), και Βαλερί (αντί Βαλερύ) και Βολτέρος (αντί Βολταίρος).

Σαν να επρόκειτο δηλ. για «Shekspir» (αντί Shakespeare), για «Valeri» (αντί Valery) και για «Volter» (αντί Voltaire)! Είναι χαρακτηριστικό, ωστόσο, και διδακτικό και πρέπει να προβληματίσει όσους προκρίνουν τέτοιες αστήρικτες απλογραφήσεις ότι ο ίδιος ο εισηγητής της απλογράφησης των ξένων λέξεων, ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, διαφοροποιεί τη γραφή των ξένων κυριωνυμίων (Νεοελληνική Γραμματική, 1941, σ. 426 κ.εξ.) διδάσκοντας ότι πρέπει να γράφουμε Μασσαχουσέττη (Massachusetts), Μυσσέ (Musset), Ροσσίνι (Rossini), Σίλλερ (Schiller), Μισσισσιππής (Mississippi), Νέα Υόρκη (New York), Βολταίρος (Voltaire), Βερλαίν (Verlaine), Χάυδεν (Hayden), κ.λπ. Τη μόνη απλογράφηση που προτείνει είναι να μη γράφουμε με η και ω (όχι Μπωντλαίρ αλλά Μποντλαίρ) ό,τι θεωρείται στην ξένη γλώσσα ως μακρό ή ως δίφθογγος (au, eau κ.τ.ό., π.χ. Beudelaire, Rousseau) και να γράφονται αντιθέτως «με ι, ε, ο, μερικά ξένα φωνήεντα και δίφθογγοι, που μεταγράφονται συνήθως με η, ει, οι, αι, ω» π.χ. Γκοτιέ (όχι Γκωτιέ, Gautier), Μοπασσάν (όχι Μωπασσάν, Μaυpassant), Μπουαλό (όχι Μπουλώ, Boileau) Κέμπριτς (όχι Καίμπριτς, Cambridge), Μοντρέ (όχι Μοντραί, Montreax).

Για λόγους συνέπειας (για να μην υπάρξει σύγχυση ανάμεσα στην αρχή της αντιστρεψιμότητας, που κι ο ίδιος ο Τριανταφυλλίδης δέχεται για τα κύρια ονόματα και στην αρχή της απλογράφησης) θα ήταν προτιμότερο, νομίζω, να αποφύγουμε στα ξένα κυριωνύμια την απλογράφηση ή να τη χρησιμοποιήσουμε μόνον όπου βοηθάει. Συγκεκριμένα θεωρώ σκόπιμο να συνεχίσουμε να γράφουμε (δύο έγκυρες Εγκυκλοπαίδειες, η «Πάπυρος – Λαρούς – Μπριτάννικα» και η Θεματική Εγκυκλοπαίδεια της Εκδοτικής Αθηνών ακολουθούν αυτές τις αρχές) με αι ονόματα όπως Γκαίτε, Γκαίμπελς, Γαίγκερ, Χαίντελ κ.τ.ό. (μπορούν να δοθούν κανόνες), τα οποία αν ακολουθήσουμε την απλογράφηση θα πρέπει να γραφούν Γκέτε, Γκέμπελς, Γέγκερ, Χέντελ, ενώ θα γράφουμε Βερλαίν και Μονταίν! Το η μπορεί να εξακολουθήσει να χρησιμοποιείται για το e, ea, ie και ei δίνοντας ορθογραφήσεις όπως Ντηφόου, Γκρήνουιτς, Ντητρόιτ, Σαίξπηρ, Ο’Νηλ, Σλήμαν, Ντήζελ, Ντήτριχ, Μπήλεφελντ, Λήμπερμαν, Πρήσλεϋ κ.λπ. Το ίδιο και το ω και για τα ξένα au, eau, aw κ.ά. π.χ. Ρεμπώ, Φουκώ, Φώκνερ, Ωστεν, Μωμ, Μωπασσάν, Γκωτιέ, Ζιρωντού, Ντε Γκωλλ, Τρυφφώ, Σω, Ρουσσώ, Γκομπινώ, Κλεμανσώ κ.τ.ό. Ορθολογικά μπορούμε να απλογραφήσουμε με -εη- αντί με -αιη- (κοντά στο πνεύμα της πρότασης Τριανταφυλλίδη) ονόματα όπως Μπλέηκ, Ντρέηκ, Πέητζ, Τζέημς (αντί Μπλαίηκ, Ντραίηκ κ.λπ.) και να γράψουμε επίσης Γκρέυ, Πέυ, Χέμινγκγουέη, Φαραντέυ (αντί για Γκραίυ, Παίυ κ.λπ.).

Μένοντας στην αρχή της αντιστρεψιμότητας (με όλους τους περιορισμούς που θέτει ο δύσκολος συνδυασμός ιστορικής ορθογραφίας και προφοράς) και στην ιστορικά καθιερωμένη ορθογραφία των κυρίων ονομάτων θα μπορούμε να συνεχίσουμε να γράφουμε Ζυρίχη, Βρυξέλλες, Βοστώνη (αντί Βοστόνη), Βατερλώ (αντί Βατερλό), Πολωνία (αντί Πολονία), Ιαπωνία (αντί Ιαπονία), Ζηλανδία (αντί Ζιλανδία), Κένυα, Λυών (αντί Λυόν), Λωζάννη (αντί Λοζάννη), Μπορντώ, Μύνστερ, Νυρεμβέργη, Ρώμη, Ρωσία, Σεϋχέλλες, Σιβηρία, Σίδνεϋ, Σκωτία, Τόκυο, Τυνησία, Τύνιδα, Φλωρεντία, Χόλλυγουντ κ.λπ.

Τα ονόματα προσώπων και τόπων δεν είναι απλές λέξεις• είναι ιστορικά, πολιτιστικά και εθνικά μορφώματα που οδηγούν σε συγκεκριμένες ταυτίσεις και σε διαφορετικού είδους πληροφορίες. Γι’ αυτό απαιτούν συνέχεια και συνέπεια στη γραπτή τους παράδοση, και μάλιστα σε δια-γλωσσικό και δι-εθνικό επίπεδο.

.........................

* Ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης είναι καθηγητής Γλωσσολογίας της φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών του οποίου υπήρξε και Πρύτανης (2000-2006). Διετέλεσε υπουργός Παιδείας (2012). Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ στις 9 Νοεμβρίου 1997.