Ο κρατισμός τη γεννά

ΠΩΣ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΠΑΡΑΓΕΙ ΔΙΑΦΘΟΡΑ

του Δημήτρη Δημητράκου*

H μάχη εναντίον της διαφθοράς δεν μπορεί να τελεσφορήσει αν δεν καταπολεμηθεί ο κρατισμός

H διαφθορά στο δημόσιο μπορεί να ορισθεί λιτά ως εκτροπή δημόσιου χρήματος προς εξυπηρέτηση ιδιωτικών σκοπών. H ύπαρξή της αποτελεί διεθνές πρόβλημα, όσον αφορά τη δημοκρατία αλλά και την οικονομική ανάπτυξη.

Ως αιτία της διαφθοράς συχνά προβάλλεται η «παρακμή των ηθών». Αυτή, όμως, η «εξήγηση» παραβλέπει τους μηχανισμούς γένεσης της διαφθοράς, και κυρίως την αυτο-δυναμική της από ένα σημείο κι ύστερα, εφόσον εκτρέφεται από τον ίδιο της τον εαυτό.

Σε αντίθεση με τη συντηρητική εξήγηση των αιτίων της διαφθοράς, η φιλελεύθερη εξήγηση τα αναζητεί στο κράτος και τη σχέση του με την κοινωνία. H διαφθορά είναι απόρροια του κρατισμού, δηλαδή, της τάσης του κράτους να επεκτείνει το μέγεθος και τις αρμοδιότητές του. Ο συσχετισμός αυτός δεν είναι γενικός και αόριστος, αλλά συνέπεια της τάσης που έχουν όλοι οι άνθρωποι - επιχειρηματίες και δημόσιοι υπάλληλοι, εργαζόμενοι και εργοδότες, πλούσιοι και φτωχοί - σ' αυτό που στη σύγχρονη οικονομική θεωρία είναι γνωστό ως προσοδοθηρία (rent-seeking)• δηλαδή, την προσπάθεια απόκτησης οικονομικού οφέλους χωρίς αντίστοιχη προσφορά εκ μέρους του ωφελουμένου με κρατική παρέμβαση.

Με την έννοια αυτή, όταν κάποιος γυρεύει οποιαδήποτε μορφή δώρου για τον εαυτό του μέσω του δημοσίου αποτελεί προσοδοθηρία. Κύριο χαρακτηριστικό της τελευταίας είναι ότι είναι αντιπαραγωγική: κάποιος ωφελείται εις βάρος κάποιου άλλου, χωρίς να αυξάνεται ο εθνικός πλούτος. Και αυτό γίνεται με κρατική παρέμβαση: όχι μόνο διότι συνήθως το κράτος παρέχει εύνοια, αλλά και διότι η προσοδοθηρία οφείλεται συχνά σε τεχνητά εμπόδια στην παραγωγή που δημιουργεί ο κυβερνητικός παρεμβατισμός.

H αλήθεια είναι ότι όλοι είναι λίγο έως πολύ επιρρεπείς στην προσοδοθηρία: κανείς δεν θα αρνηθεί τη χαριστική απόκτηση οικονομικού οφέλους - getting something for nothing, κατά τη γνώριμη αγγλική έκφραση. Το κακό είναι, όμως, ότι το πέρασμα από τη νόμιμη στην παράνομη προσοδοθηρία γίνεται μάλλον άνετα από αυτούς που έχουν μειωμένες ηθικές αντιστάσεις, ιδίως σε χώρες όπως η δική μας, όπου η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο νόμιμο και το παράνομο δεν είναι ούτε απόλυτα ορατή, ούτε απόλυτα σεβαστή από το ίδιο το ελληνικό κράτος - και μάλιστα από συστάσεώς του.

H διαφθορά μπορεί να νοηθεί ως παράνομη προσοδοθηρία, ενώ η διαπλοκή εκφράζει ένα πλέγμα αμοιβαίων συμφερόντων και αλληλεξαρτήσεων, νόμιμων και άνομων, ανάμεσα σε ιδιωτικούς και κρατικούς φορείς, η οποία, όμως, οδηγεί άφευκτα στη διαφθορά. Αυτό γίνεται μέσα από τον προσοδοκτητικό εκβιασμό εκ μέρους μεγάλων εταιριών. Και ο εκβιασμός αυτός προς την πολιτική ηγεσία είναι εξαιρετικά αποτελεσματικός όταν ο προσοδοθήρας είναι ιδιοκτήτης μαζικής ενημέρωσης και δη τηλεοπτικών.

Αυτό δεν σημαίνει ότι το κατά τα άλλα «πανάρετο» κράτος απειλείται και εκβιάζεται από πονηρά και αδίστακτα ιδιωτικά συμφέροντα. H αιτία της διαφθοράς πρέπει να αναζητηθεί στο προσοδοθηρικό σύνδρομο, το οποίο απαντάται τόσο στον ιδιώτη όσο και στον κρατικό λειτουργό. Ο τελευταίος δεν εξασφαλίζεται από τη διαφθορά με την επιβολή απαγορεύσεων ή εμποδίων στον επηρεασμό του εκ μέρους του πρώτου. Ούτε μπορεί να τελεσφορήσει μια κάθαρση με δρακόντεια μέτρα, αν δεν μειωθούν οι ευκαιρίες «αγοραπωλησίας υπογραφών», δηλαδή αν δεν μειωθεί το ίδιο το κράτος.

Ο λόγος για αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με την ευκαιρία χρηματισμού που προσφέρει στους πολλούς κρατικούς λειτουργούς, αλλά και με την πληθώρα νόμων και διατάξεων - και φυσικά... εξαιρέσεων - που παράγει ο κρατισμός. Εχει να κάνει και με το γεγονός ότι δημιουργούνται ευκαιρίες νόμιμης προσόδου με κάθε απαγορευτική διάταξη που θα επιβάλει το κράτος. Μάλιστα, η εισαγωγή περισσοτέρων απαγορευτικών διατάξεων για τον αποτελεσματικό έλεγχο τυχόν εκτροπής δημιουργεί νέες εστίες διαφθοράς, διότι ο αργυρώνητος γραφειοκράτης αναλαμβάνει μεγαλύτερο ρίσκο, πράγμα που αυξάνει την «ταρίφα» που επιβάλλει στον δωροδότη. Με αυτόν τον τρόπο βυθίζεται μια κοινωνία όλο και περισσότερο στην «παγίδα της διαφθοράς» (corruptiontrap) κατά τη διεθνή ορολογία. H διαφθορά αυτο-αναπαράγεται και επεκτείνεται, λειτουργώντας ως Λερναία Υδρα: η αποκοπή μιας κεφαλής γεννά άλλες δύο.

Από τη στιγμή που εντοπίζεται η προσοδοθηρία ως κύρια αιτία της διαφθοράς, δεν είναι δύσκολο να γίνει αντιληπτό ότι ο οικονομικός ανταγωνισμός μετατρέπεται σε ανταγωνισμό μεταξύ προσοδοθήρων για απόκτηση προσόδου. Στη θέση του «κανονικού κέρδους» στο οποίο προσβλέπει μια υγιής επιχείρηση, ο προσοδοθήρας αναζητεί ευκαιρίες προσόδου, δηλαδή πληρωμής πέρα και υπεράνω του κανονικού κέρδους, συνήθως μέσα από ευκαιρίες που του προσφέρει το κράτος. Κύριό του μέλημα είναι να «επενδύσει» στην πολιτική εύνοια, είτε με καθαρά παράνομα, είτε με νομιμοφανή μέσα. Γι' αυτό και η μάχη εναντίον της διαφθοράς δεν μπορεί να τελεσφορήσει αν δεν καταπολεμηθεί πρωτίστως ο κρατισμός που την γεννά και το σύνδρομο της προσοδοθηρίας που είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένο στην πολιτική μας κουλτούρα και στα επιχειρηματικά ήθη στη χώρα μας.

…………………….

Ο Δημήτρης Δημητράκος είναι καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, στις  20 Νοεμβρίου 2005.