ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ

Ο Ναός με τα ανεκτίμητης αξίας ψηφιδωτά

της Μαρίας Ρώτα*

 

Σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής εποχής, η εκκλησία ήταν ο “φάρος” της Χριστιανοσύνης. Παρά το πέρασμα τόσων αιώνων από την ύπαρξη του ναού και ιδιαίτερα, ενώ είχαν συμβεί τόσοι πόλεμοι και πολιορκίες στην αυτοκρατορία, αλλά και οθωμανική κατάκτηση, η Αγία Σοφία στάθηκε στο ύψος του υψηλού συμβολισμού της... διατηρώντας την εκτίμηση και τον θαυμασμό όλων των ανθρώπων του κόσμου, ανεξαρτήτως χώρας και θρησκείας.

Η Αγία Σοφία ήταν ο επίσημος καθεδρικός ναός της Πόλης και στα πρώτα χρόνια της δημιουργίας της δεν υπήρχαν τα περίφημα ψηφιδωτά. Κυριαρχούσαν τα μάρμαρα στο δάπεδο, μερικά ήταν σκαλιστά και οι γνωστές μας εικόνες.

Πολύ σύντομα από τις αρχές του 8ου αιώνα, άρχισε η εικονομαχία, η οποία εξαφάνισε κάθε εικονιστικό άγιο πρόσωπο... αυτή η εικονομαχία παρέμεινε κυρίαρχη , από το 730 έως το 843. Πρωτεργάτες εικονομάχοι ήταν ο λέων Γ΄ Ίσαυρος (717 – 741) και ο γιος του Κωνσταντίνος Ε΄( βασ. 741 – 745). Η επαναφορά της λατρείας των εικόνων και των σταυρών ξεκίνησε το 843 από την χήρα Θεοδώρα, που ήταν επίτροπος του γιου της Μιχαήλ Γ΄ και τον Πατριάρχη Μεθόδιο.

Σε πανηγυρική τελετή στην Αγία Σοφία, την πρώτη Κυριακή της Σαρακοστής του 843, την Κυριακή της Ορθοδοξίας, πραγματοποιήθηκε η επαναφορά των εικόνων που λάτρευαν οι χριστιανοί.

Ψηφιδωτά αριστουργήματα

Το τέλος της εικονομαχίας και η επαναφορά της λατρείας των εικόνων σηματοδότησαν μια νέα περίοδο για την Αγία Σοφία. Το σπουδαίο χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου ήταν η δημιουργία ψηφιδωτών υψηλής τέχνης. Η χρυσή αυτή εποχή τους είναι μεταξύ του 9ου και του 12ου αιώνα. Αυτή η μοναδική ποιότητα και η εξαιρετική ομορφιά τους παρουσιάζεται (ακόμη και σήμερα) στον εσωτερικό χώρο του ναού μέσα από δεκάδες παράθυρα γύρω από τη βάση του τρούλου . Τα ψηφιδωτά που διασώθηκαν στο πέρασμα του χρόνου και ιδιαίτερα μετά την κατάληψη της Πόλης και της Αγίας Σοφίας από τους Τούρκους είναι λίγα.

Την αναστηλωτική εργασία φρόντισαν το 1847 – 1849 οι δύο αρμόδιοι αδελφοί Γκασπάρε και Τζουζέπε Φοσάτι, με εντολή του τότε σουλτάνου Αμπτούλ Μετσίτ Α όταν με τη βοήθεια 800 εργατών, αποκάλυψαν πολλά (όχι όλα) από τα κρυφά σκεπασμένα ή βαμμένα ψηφιδωτά της εκκλησίας.

Αξιόλογο είναι επίσης το αναστηλωτικό έργο που έγινε μετά το 1934, όταν η Αγία Σοφία από τζαμί μετατράπηκε σε επισκέψιμο μουσείο!

Θυμάμαι την εντύπωση που μας προκάλεσαν αυτές οι υπέροχες εικόνες, τα αριστουργήματα τέχνης, που είχαμε την τύχη, μια ομάδα φίλων να επισκεφθούμε τον Ναό της Αγίας Σοφίας και να θαυμάσουμε αυτά τα αριστουργήματα τέχνης που κοσμούν τον Ναό. Αγαπητοί μου αναγνώστες δεν είναι ζωγραφική. Είναι μικρές χρωματιστές ψηφίδες που δημιουργούν το έργο των εικόνων. Είναι ωραιότατες δημιουργίες εικόνων.

1. Καμάρα Αυτοκρατορικής Πύλης: Το ψηφιδωτό αποκαλύφθηκε κατά τις εργασίες που έγιναν τη δεκαετία του 1930 και δημιουργήθηκε μεταξύ 9ου και 10ου αιώνα. Στον θρόνο είναι ο Ιησούς και στα πόδια του βρίσκεται γονατιστός ο αυτοκράτορας με φωτοστέφανο. Είναι ίσως ο Λέων ΣΤ΄ ή ο γιος του Κωνσταντίνου 2΄Πορφυρογέννητος. Στο ανοιχτό βιβλίο στα χέρια του Ιησού αναγράφεται “Ειρήνη υμίν. Εγώ ειμί το φως του κόσμου”.

2. Αυτοκράτορας Κομνηνός: Στον νότιο γυναικωνίτη βρίσκεται το ψηφιδωτό του Κομνηνού, που ολοκληρώθηκε το 1118. Παριστάνεται στο κέντρο η Παναγία με τον Ιησού στα γόνατά της και δεξιά της ο αυτοκράτορας Ιωάννης Β' Κομνηνός (1118 – 1143). Ο αυτοκράτορας είναι ντυμένος με χρυσά ρούχα και στα χέρια του κρατά ένα φουσκωμένο πουγκί, δείγμα των πλούσιων προσφορών του προς την Αγιά Σοφιά. Γύρω από το πρόσωπό του αναγράφονται τα εξής: “Ιωάννης εν Χριστώ τω Θεώ, πιστός Βασιλεύς Πορφυρογέννητος και Αυτοκράτωρ Ρωμαίων ο Κομνηνός”. Αριστερά της Παναγίας είναι η σύζυγος του αυτοκράτορα, επίσης ντυμένη επίσημα. Η επιγραφή που την συνοδεύει, γράφει: “Ειρήνη, η Ευσεβεστάτη Αυγούστα”.

3. Κωνσταντίνος Θ' και αυτοκράτειρα Ζωή: Βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του νότιου εξώστη και χρονολογείται στον 11ο αιώνα. Στο κέντρο είναι ο Χριστός καθήμενος σε θρόνο, σε στάση ευλογίας. Δεξιά του είναι ο Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος, ο οποίος κρατάει ένα πουγκί, δείγμα και εδώ, των πλούσιων προσφορών του. Από πάνω υπάρχει η επιγραφή: “Κωνσταντίνος, εν Χριστώ τω Θεώ, Αυτοκράτωρ, Πιστός, Βασιλεύς των Ρωμαίων, Μονομάχος”. Αντίστοιχα, πάνω από την αυτοκράτειρα αναγράφεται: “Ζωή, η Ευσεβεστάτη Αυγούστα”. Η Ζωή πέθανε σε ηλικία 72 χρονών.

4. Αλέξιος Κομνηνός: Δίπλα στο ψηφιδωτό: (αυτοκράτορας Κομνηνός) υπάρχει και ένα άλλο που παριστάνει ένα νεαρό άτομο, με έτος κατασκευής το 1122. Είναι ο Αλέξιος Κομνηνός σε ηλικία 17 χρόνων, όταν ανέβηκε στο θρόνο ως αυτοκράτορας. Η επιγραφή γύρω από το πρόσωπό του γράφει: “Αλέξιος εν Χριστώ τω Θεώ πιστός βασιλεύς πορφυρογέννητος ο Κομνηνός”. Ωστόσο ήταν ασθενικός και πέθανε χωρίς να προλάβει να διαδεχθεί τον πατέρα του.

5. Αυτοκράτορας Αλέξανδρος Γ': Το ψηφιδωτό που τον παριστάνει, βρίσκεται στο πιο σκοτεινό και απομακρυσμένο σημείο του δευτέρου ορόφου, εκεί όπου πλησιάζει προς την οροφή. Διαδέχθηκε τον αδελφό του Λέοντα ΣΤ', όταν αυτός πέθανε τον Μάιο του 912. Ωστόσο, η βασιλεία του κράτησε μόλις 13 μήνες. Πέθανε από αποπληξία τον Ιούνιο του 913. Το ψηφιδωτό του φιλοτεχνήθηκε στη διάρκεια της βασιλείας του. Παρουσιάζεται ενδεδυμένος με την αυτοκρατορική στολή και κρατάει τη σφαίρα που συμβολίζει τον κόσμο.

Από τα σκίτσα της συλλογής των αναστηλωτών Φοσάτι προκύπτει ότι οι δύο Ελβετοί αδελφοί, είχαν εντοπίσει τα ψηφιδωτά το 1847 – 1849. Προφανώς, οι Φοσάτι κάλυψαν πάλι με το ψηφιδωτό, αλλά στη δεκαετία του 1950 εντοπίστηκε από τον Robert Van Nice και η αποκατάστασή του πραγματοποιήθηκε από τον Paul Underwood.

“Δέησις”: Θεωρείται, όχι τυχαία, το ωραιότερο ψηφιδωτό της Αγίας Σοφίας, είναι μεγαλύτερο από τα άλλα όσων αφορά την απόδοση των προσώπων. Φιλοτεχνήθηκε μετά το 1261, το έτος που έφυγαν οι Λατίνοι από την Κωνσταντινούπολη και τότε ο Ναός επανήλθε στην ορθόδοξη λατρεία. Βρίσκεται στους αυτοκρατορικούς χώρους του γυναικωνίτη και σ' αυτό παρίστανται ο Χριστός, η Παναγία και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος. Το κάτω μέρος του ψηφιδωτού είναι κατεστραμμένο... Τα τελευταία χρόνια έχουν βρεθεί και άλλες εικόνες, ψηφιδωτά αριστουργήματα. Ας ευχηθούμε να διατηρηθούν.

Η Αγία Σοφία, ήταν και είναι: “Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς”. Αναφέρει η Ακαδημαϊκός, , Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ.

………………………..

* Η Μαρία Ρώτα είναι αρχαιολόγος και τακτική συνεργάτης της καθημερινής εφημερίδας των Κυκλάδων ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ που τυπώνεται στην Ερμούπολη της Σύρου, στην οποία δημοσιεύθηκε, στο φύλλο της 30ης  Ιουλίου, 2020, το ενδιαφέρον άρθρο της, που αναδημοσιεύουμε.