Πρώτη Νηστίσιμη Δευτέρα

Καθαρή Δευτέρα

Της Μαίρης Ρώτα*

Καθαρή Δευτέρα! Είναι η πρώτη Νηστίσιμη Δευτέρα, ή Αρχιδευτέρα, την έλεγαν τα παλιά χρόνια. Με διάφορα ονόματα την υποδέχονταν σε πολλές περιοχές της χώρας μας και την υποδέχονται ακόμη και σήμερα οι κάτοικοι σε πόλεις και χωριά.

Ακόμα και τις χαρές της Αποκριάς και τα φαγοπότια, ο λαός μας, ιδιαίτερα στην κεντρική Ελλάδα, τα αποχαιρετάει ποιητικά, με κέφι, κοντά στη φύση την καταπράσινη, τσουγκρίζοντας τα ποτήρια με το κρασί! Και χαίρονται, γιατί αισθάνονται πως η ζωή είναι πάντα ωραία! Και... φτάνει η πρώτη μέρα της Μεγάλης Σαρακοστής... είναι η Καθαρή μέρα, η Καθαρή Δευτέρα. Και τότε οι νοικοκυρές αρχίζουν να καθαρίζουν από τα λίπη της Αποκριάς τα “τζετζερικά” τους με “σταχτόνερο” ώσπου να αστράψουν. Καμιά άλλη δουλειά! Αρχίζει η νηστεία, λένε, αλλά κι αυτή ξεκινά με τραγούδι:

Πέρασαν οι Απόκριες

πάνε κι οι μασκαράδες,

ήρθε και η Σαρακοστή,

μ' ελιές και ταραμάδες.... και τελειώνουν

Τραγουδήσαμε και σώνει,

καληνύχτα σας γειτόνοι.

Η Καθαρή Δευτέρα γενικά παρουσιάζεται σαν κορύφωμα της αποκριάτικης περιόδου, με κύρια στοιχεία την αθυροστομία, τα αλληλοπειράγματα, τη σάτιρα, που σε κανέναν δεν προκαλούν ενόχληση, αλλά αντίθετα όλοι τα επιδιώκουν “για το καλό”! Όλες οι οικογένειες και εκείνες που μένουν στα χωριά, φεύγουν από το σπίτι πηγαίνουν παρά έξω στην “εξοχή” στρώνουν πρόχειρα τραπέζια, με ταραμά, ελιές, φρέσκες σαλάτες, χαλβά, λαγάνες, πολύ κρασί και γιορτάζουν τα Κούλουμα.

Η ανάγκη για έξοδο στη φύση, ιδιαίτερα των ανθρώπων των πόλεων, είναι πολύ μεγάλη και μάλιστα στην σημερινή εποχή. Αρκετοί επιθυμούν να βρεθούν στην εξοχή αυτή την ημέρα, σε μια γωνιά κάτω από τα πεύκα ή τις αμυγδαλιές ή δίπλα στη θάλασσα.

Όπως αναφέρονται σε κείμενα του περασμένου αιώνα, οι Αθηναίοι γιόρταζαν τα κούλουμα στου στύλους του Ολυμπίου Διός. Έστρωναν πάνω στη γη το τραπεζομάντιλο, άπλωναν τα πιάτα τους με τα νηστίσιμα φαγητά τους και έπιναν το κρασάκι τους τραγουδώντας:

“Μασκαράδες και πολίται

στις Κολώνες να βρεθείτε...”

Σαν το μελίσσι βούιζε ο τόπος από τον κόσμο, με πολλές παρέες, άλλοι ξαπλωμένοι πάνω στην πρασινάδα και άλλοι χορεύοντας συρτό και τσάμικο. Ο κόσμος ξεφάντωνε, γιορτάζοντας τα Κούλουμα και απολαμβάνοντας το κρασάκι τους. Σε τούτη τη χώρα, με την σπουδαία αρχαία ιστορία, το πανάρχαιο ποτό του Διονύσου ξέρει το μεγάλο μυστικό ν' ανοίγει καρδιές και να κάνει τους ανθρώπους να νοιώθουν ευτυχισμένοι. Σε τέτοιες στιγμές, στα Κούλουμα, ο περαστικός ξένος γινόταν φίλος αφού τον καλούσαν να τον κεράσουν ένα ποτήρι κρασί.

Τα μικρά παιδιά είχαν μαζί τους και τον χαρταετό. Κι όταν ο αττικός ουρανός γέμιζε με τα φτερωτά εξάγωνα, η πόλη γινόταν για λίγες ώρες, μια παιδική χαρά, με τις χαρούμενες φωνές των παιδιών. Εκείνη την ημέρα, “οι ουρανοί ανήκαν στα παιδιά”.

Κάθε πόλη, κάθε χωριό, κάθε νησί της χώρας μας γιόρταζε και γιορτάζει τα Κούλουμα διαφορετικά. Όλες όμως οι γιορτές είναι πανέμορφες.

Θεόφιλος, ο ζωγράφος

“Ο Θεόφιλος είναι ο μεγάλος της λαϊκής μας ζωγραφικής. Ήταν ένας Δον Κιχώτης που ήθελε να δώσει διέξοδο στον πλούσιο ψυχισμό του...” Γεννήθηκε στην Μυτιλήνη το 1866 και έφυγε από τη ζωή το 1934. Το πλήρες όνομά του είναι: Θεόφιλος Χατζή – Μιχαήλ. Ήταν ένας αυτοδίδακτος λαϊκός ζωγράφος και του άρεσε να επισκέπτεται τις πόλεις και τα χωριά τόσο της πατρίδας του της Λέσβου, αλλά και άλλες περιοχές της χώρας μας, όπως τον Βόλο, το Πήλιο, τα Μέγαρα κ.α. Ζωγράφιζε σπίτια εσωτερικά και εξωτερικά (τοιχογραφίες, οροφογραφίες), σκηνές, βρύσες, με θέματα της καθημερινής ζωής, της ελληνικής μυθολογίας, της ιστορίας (ιδιαίτερα τους ήρωες του 1821) κ.α. Φυσικά, τα περισσότερα από αυτά τα έργα του, που ήταν ζωγραφισμένα σε απλούς ταπεινούς τοίχους χωρικών σπιτιών ή εξωτερικών χώρων να καταστραφούν με το πέρασμα των χρόνων. Όσα έργα του όμως διατηρήθηκαν, ιδιαίτερα πίνακές του ή ζωγραφιές σε έπιπλα, τιμήθηκαν ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια και για την αξία τους, αλλά ιδιαίτερα για την εκπροσώπηση της λαϊκής τέχνης, αλλά και των λαϊκών εκδηλώσεων και εθίμων. Έργα του τον περασμένο αιώνα είχαν εκτεθεί στο Παρίσι, στο Μουσείο του Λούβρου και φυσικά στην Αθήνα.

Ο πίνακας

Ο Θεόφιλος, από μικρό παιδί είχε αγαπήσει την λεβεντιά των Ελλήνων, για όσα είχε μάθει και ακούσει για τους ήρωες του 1821. Η φουστανέλα, που τη φόρεσε στα 20 του χρόνια και δεν την αποχωρίστηκε ως τον θάνατό του, ήταν γι αυτόν σύμβολο λεβεντιάς, ήταν η κλεφτουριά, το αρματολίκι και το Εικοσιένα. Ήταν όλη η Ελλάδα. Μερικά σχόλια ειδικών ανθρώπων που κρίνουν τα έργα των ζωγράφων, είναι ιδιαίτερα επαινετικά για τους πίνακες του Θεόφιλου, του απλού, αριστερόχειρα και συχνά άρρωστου Έλληνα.

Και είπαν ότι: “Μα αυτό ακριβώς είναι και η γοητεία του!” Αυτός ο πίνακας του αυτοδίδακτου λαϊκού ζωγράφου ταιριάζει απόλυτα με το έθιμο της Καθαρής Δευτέρας!

Μας παρουσιάζει ένα πανηγύρι με χορό των ευζώνων και των χωρικών, αλλά και με τις βλαχοπούλες με την ανάλαφρη πολυχρωμία των ρούχων τους, που κρατούνται σταυρωτά κάτω από τον καταγάλανο ουρανό. Η εικόνα δείχνει και τους μουσικούς με τις φλογέρες, το στρωμένο τραπέζι που παρουσιάζει τα νηστίσιμα φαγητά και φυσικά το κρασί δίπλα. Όμως, πιο πίσω ένας φουστανελάς κάτι ψήνει. Τι ναναι;

Αυτός ο πίνακας θεωρείται ένας από τους πιο σπουδαίους του Θεόφιλου. Έτσι είπαν και έγραψαν οι ειδικοί. Αυτός ο λαϊκός ζωγράφος, είπαν, “... κατόρθωσε με πινελιές καρδιάς, με χρώματα ψυχής να παρουσιάσει τα έθιμα της χώρας που αγάπησε. Γι' αυτό είναι μεγάλος!”.

-------------------------------------

* Η Μαίρη Ρώτα είναι αρχαιολόγος και τακτική συνεργάτης της καθημερινής εφημερίδας των Κυκλάδων ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ που τυπώνεται στην Ερμούπολη της Σύρου, στην οποία δημοσιεύθηκε (φύλλο 4573/ 23 Φεβρουαρίου 2017) το ενδιαφέρον άρθρο της, που αναδημοσιεύουμε.