Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (Β΄ ΜΕΡΟΣ)

Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΩΣ ΚΥΡΙΑ ΜΟΡΦΗ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗΣ 

Ερευνητική εργασία των: Γλαβά Ισίδωρου και Καλαματιανού Καλλιόπης *

Η εκπαίδευση είναι ένας θεσμός που αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τις δομές και τον πολιτισμό μιας κοινωνίας. Όπως στην κοινωνία έτσι και στα σχολεία έχουν καλλιεργηθεί νοοτροπίες με δυσάρεστα αποτελέσματα για την παιδεία στη χώρα μας.
 Πόσοι από εμάς δεν έχουμε συναντήσει στα σχολεία μας  α) κλίκες-υποομάδες εκπαιδευτικών στους συλλόγους διδασκόντων που πράττουν με κριτήριο τα συμφέροντα της υποομάδας ή το ατομικό τους συμφέρον, β) εκπαιδευτικούς που θεωρούν δικό τους το σχολείο επειδή έχουν εργαστεί αρκετά χρόνια σ’ αυτό, γ) γονείς-κηδεμόνες  που αναζητούν τις ευθύνες αποτυχίας των παιδιών τους μόνο στο σχολείο, δ) γονείς-κηδεμόνες «αδύναμων» κυρίως μαθητών που δεν επικοινωνούν σχεδόν ποτέ με το σχολείο, ε) μαθητές που έχουν μάθει να σκέφτονται και να εργάζονται κυρίως ατομικά – ανταγωνιστικά και όχι ομαδικά, κλπ. Μπορούμε να αναφέρουμε πάρα πολλά παραδείγματα λανθασμένης νοοτροπίας, το εντυπωσιακό όμως είναι πως όλα έχουν κοινό παρονομαστή την έλλειψη συνεργατικής κουλτούρας.

Ποια όμως είναι τα εμπόδια – εκτός από τη νοοτροπία – στην επίτευξη της συνεργατικής κουλτούρας; Πού εντοπίζεται κυρίως το έλλειμμα συνεργασίας; Ποια είναι τα αίτια αυτού του ελλείμματος; Τι λένε οι συνάδελφοι εκπαιδευτικοί που πήραν μέρος στη σχετική έρευνα; Πώς θα μεταβούμε από το παραδοσιακό στο σύγχρονο-συνεργατικό σχολείο; Ποια τα οφέλη από τη συνεργασία;

Εμπόδια στη συνεργασία

Έρευνες καθώς και διαδικασίες αξιολόγησης συνεργατικών προγραμμάτων έχουν φέρει στο φως μία σειρά εμποδίων στα οποία προσκρούουν οι συνεργατικές προσπάθειες, με αποτέλεσμα είτε να μην ολοκληρώνονται, είτε να μην επαναλαμβάνονται. 

Τα κυριότερα απ’ αυτά τα εμπόδια είναι τα ακόλουθα: 

1) επιφυλακτική στάση δασκάλων απέναντι σε συνεργασία με τοπική κοινότητα, διότι πιστεύουν ότι οι παρεμβάσεις κοινοτικών φορέων συνιστούν απειλή για την επαγγελματική τους αυτονομία (Hadjitheodoulou-Loizidou, Symeou, 2007)

2) συγκεντρωτισμός ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος (Σιάσος, 2016), – κλειστά αναλυτικά προγράμματα που αφήνουν ελάχιστα περιθώρια πρωτοβουλίας, δίνουν έμφαση στο αποτέλεσμα και όχι στην διαδικασία της μάθησης, δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες των μαθητών (Χρυσαφίδης, 2004), δίνοντας παράλληλα έμφαση στην απομνημόνευση και την ποσοτική αξιολόγηση.  – σχολικά εγχειρίδια που περιλαμβάνουν ως επί το πλείστον ατομικές-θεματικές εργασίες (Νικολακάκη, κ.α., 2010) 

3) προσωρινός χαρακτήρας προγραμμάτων (μεμονωμένες απόπειρες αποκομμένες από μία ευρύτερη στρατηγική) (Sanders, Epstein, 1998)

4) εξάντληση λόγω υπερβολικής κόπωσης των ατόμων που συμμετέχουν σε συνεργατικά προγράμματα (εκπαιδευτικό, γονείς) και αναλαμβάνουν πολλές ευθύνες για μεγάλο διάστημα

5) αλλαγές στη σύνθεση του συλλόγου διδασκόντων (Sanders, Epstein, 1998)

6) μεταβολές στη σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού (Sanders, Epstein, 1998)

7) εσφαλμένες αντιλήψεις & στάσεις (π.χ. γονείς που πιστεύουν ότι δεν είναι ευπρόσδεκτοι στο σχολείο, ή ότι καλούνται μόνο όταν υπάρχει πρόβλημα, ή ότι η γονεϊκή εμπλοκή σε επίπεδο λυκείου δεν είναι απαραίτητη) (Sanders, Epstein, 1998)

8) έλλειψη χρόνου που αντιμετωπίζουν εκτός από τους γονείς και οι εκπαιδευτικοί (Sanders, Epstein, 1998)

9) ασάφεια ελληνικού νομοθετικού πλαισίου ως προς τον ρόλο των γονέων στη διαδικασία λειτουργίας του σχολείου (Σιάσος, 2016)

10) έλλειψη συγκροτημένου σχεδίου επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που θα συνδέει τη θεωρία με την πράξη, προτείνοντας αποτελεσματικές και πρακτικές λύσεις σε προβλήματα της σχολικής καθημερινότητας (Π.Ι., 2009, Σ. 384-6)

11)  Τα περιορισμένα έως και ανύπαρκτα κονδύλια για την υλοποίηση προγραμμάτων που ενισχύουν τη συνεργασία μεταξύ σχολείου, οικογένειας και τοπικής κοινωνίας. Oικονομικά προβλήματα στα Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων ήταν ο κύριος λόγος για τον οποίο μία πρωτοβουλία συνεργασίας σε δημοτικό σχολείο της Κύπρου μεταξύ  γονέων και μαθητών με στόχο την έκδοση σχολικού εντύπου δεν ευοδώθηκε τελικά (Hadjitheodoulou-Loizidou, Symeou, 2007).

Η έρευνα μας

Στο ερευνητικό κομμάτι της εργασίας μας επικεντρωθήκαμε στο θέμα της συνεργασίας σε σχολικές μονάδες της χώρας μας.

Σχεδιασμός & μεθοδολογία της έρευνας

Γράφημα 1: Βαθμίδα εκπαίδευσης

Σχεδιάστηκε ένα ερωτηματολόγιο βασικών ερωτήσεων με αποδέκτες εκπαιδευτικούς πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, δημόσιων και ιδιωτικών σχολείων. Δώσαμε στο ερωτηματολόγιο την ηλεκτρονική μορφή google form και με  τη χρήση emails και μέσων κοινωνικής δικτύωσης καλέσαμε εκπαιδευτικούς να το απαντήσουν. Απάντησαν στην έρευνα μας 158 εκπαιδευτικοί από όλη τη χώρα την περίοδο Ιανουάριος έως και Μάιος 2017.

Στο ερωτηματολόγιο περιλαμβάνονται 2 εισαγωγικές ερωτήσεις (ως προς το είδος του σχολείου του εκπαιδευτικού), 3 κλειστές ή αντικειμενικού τύπου ερωτήσεις και 2 ανοικτές ερωτήσεις. Οι ερωτήσεις κλειστού τύπου συνοδεύονται από εναλλακτικές και εκ των προτέρων δομημένες απαντήσεις, από τις οποίες ο ερωτώμενος επιλέγει εκείνη που τον αντιπροσωπεύει καλύτερα. Στις ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ο ερωτώμενος καλείται να εκθέσει τις απόψεις του σε ρέοντα λόγο. Άρα το ερωτηματολόγιο μας δίνει τη δυνατότητα ποσοτικής και ποιοτικής έρευνας.

Γράφημα 2: Τομέας εργασίας 

Ο μικρός αριθμός ερωτήσεων και το μικρό σχετικά δείγμα, μας δίνει τη δυνατότητα να μιλάμε για ενδείξεις και τάσεις που υπάρχουν στη σχολική κοινότητα και όχι για καθολικά συμπεράσματα.

Η έρευνα μας, μελλοντικά, μπορεί να επεκταθεί σε ακόμα μεγαλύτερο βάθος με περισσότερες ερωτήσεις και με τη συμμετοχή όχι μόνο εκπαιδευτικών αλλά και γονέων, μαθητών και Σχολικών Συμβούλων.

Ως προς το είδος του σχολείου (βαθμίδα - τομέας) των εκπαιδευτικών που έλαβαν μέρος στη έρευνά μας, τα ποσοστά συμμετοχής ήταν:

Ποσοτική έρευνα

   

Στο ερωτηματολόγιο υπήρχαν τρεις ερωτήσεις κλειστού τύπου. Στην πρώτη υπήρχε η δυνατότητα μιας μόνο επιλογής και περισσοτέρων στις δύο επόμενες. (Σημ. Για να αποφύγουμε την επανάληψη, παραθέτουμε το κύριο μέρος της ερώτησης ενώ οι δυνατότητες επιλογής φαίνονται στην παρουσίαση των απαντήσεων).

1η ερώτηση: Πώς αξιολογείτε το επίπεδο συνεργασίας μεταξύ όλων των εμπλεκομένων φορέων (εκπαιδευτικών, μαθητών, γονέων, στελεχών εκπαίδευσης, σχολικών φορέων, εξωσχολικών φορέων) στις σχολικές μονάδες της χώρας μας;

2η ερώτηση: Εάν θεωρείτε ότι υπάρχει έλλειμμα συνεργασίας, πού το εντοπίζετε;

3η ερώτηση: Ποια πιστεύετε ότι είναι τα αίτια αυτού του ελλείμματος; 

Ποιοτική έρευνα (ανοικτού τύπου ερωτήσεις)

Στο ερωτηματολόγιο δινόταν η δυνατότητα σε κάθε εκπαιδευτικό να γράψει οτιδήποτε σε σχέση με τις δύο τελευταίες ερωτήσεις, δηλαδή πού εντοπίζεται το έλλειμμα συνεργασίας και ποια είναι τα αίτιά του. Απάντησαν σ’ αυτό το 20% του συνόλου των εκπαιδευτικών. Οι απαντήσεις αναφέρονται κυρίως στους παράγοντες που επηρεάζουν τη συνεργασία (λόγοι για τους οποίους υπάρχει έλλειμμα συνεργασίας, εμπόδια, κλπ).

Παράγοντες που καταγράφτηκαν από τους εκπαιδευτικούς που πήραν μέρος στο ερωτηματολόγιο είναι:

η φιλοτιμία του εκπαιδευτικού, οι υποστηρικτικές δομές και υποδομές εκπαιδευτικού συστήματος, οι διαπροσωπικές σχέσεις, η αποδοχή της διαφορετικότητας, η παραδοχή των δικών μας αδυναμιών, το 'υπέρμετρο εγώ', η συχνότητα και ο τρόπος επικοινωνίας, το θεσμικό πλαίσιο και  η ασαφής οριοθέτηση του ρόλου του κάθε εμπλεκόμενου στην λειτουργία της εκπαίδευσης, η υποστελέχωση υπηρεσιών και η γραφειοκρατία που δυσκολεύουν τη γρήγορη επέμβαση των υπηρεσιών και την άμεση λύση των προβλημάτων,  ή απαξίωση του σχολείου από την κοινωνία, οι  παρεμβάσεις στο παιδαγωγικό έργο των εκπαιδευτικών, τα φαινόμενα σχολικής βίας,  η έλλειψη πνεύματος συλλογικότητας, ανύπαρκτη επιμόρφωση εκπαιδευτικών και διευθυντών, ο ατομικισμός, ο εγωισμός, ο φόβος των εκπαιδευτικών να "εκτεθούν" σε συνεργασία, η έλλειψη ισχυρής κουλτούρας συνεργασίας.

Μερικές χαρακτηριστικές απαντήσεις είναι οι παρακάτω:

εκπαιδευτικός Α: Το θέμα είναι να αντιμετωπίζουμε μαθητές και συναδέλφους ως στενούς συγγενείς /φίλους, με τους οποίους συνοδοιπορούμε, άρα δεν μας συμφέρει σε καμία περίπτωση να αφήνουμε κενά στην επικοινωνία μας γιατί θα χαθεί και η δουλειά μας και η δουλειά της όλης κοινότητας.

εκπαιδευτικός Β: Κύρια αιτία του ελλείμματος συνεργασίας είναι η υποβάθμιση του ρόλου του δημόσιου σχολείου, η ακύρωση του ρόλου του εκπαιδευτικού και η υποκατάστασή του σχολείου από τα φροντιστήρια.

εκπαιδευτικός Γ: Ο ατομικισμός και κυρίως ο ανταγωνισμός που καλλιεργείται σε όλα τα επίπεδα ζωής των νέων φθείρει και απομακρύνει από ιδεώδη και αξίες.

εκπαιδευτικός Δ: Η διάθεση των γονέων να εμπλέκονται στα θέματα του σχολείου που ανήκουν αποκλειστικά στην αρμοδιότητα των εκπαιδευτικών επηρεάζει αρνητικά το κλίμα συνεργασίας. Επίσης ο τρόπος επιλογής των διευθυντών με μυστική ψηφοφορία επηρέασε αρνητικά τη συνεργασία τόσο των εκπαιδευτικών μεταξύ τους που χωρίστηκαν σε στρατόπεδα όσο και μεταξύ διευθυντών και εκπαιδευτικών που δεν τους ψήφισαν. 

Σχόλια σχετικά με την έρευνα

Στην έρευνα που πραγματοποιήσαμε, ζητήθηκε από τους εκπαιδευτικούς να αξιολογήσουν  το επίπεδο συνεργασίας στη σχολική μονάδα στη χώρα μας. Η συντριπτική πλειοψηφία τους  και συγκεκριμένα το 74%  το κρίνει ανεπαρκές ή μέτριο (δηλαδή το βαθμολογεί από 0 έως 12,5), το 26% το χαρακτηρίζει καλό ή πολύ καλό (δηλαδή το βαθμολογεί από 12,5 έως 18,5) και 1% το κρίνει άριστο.

Ένα μεγάλο μέρος των εκπαιδευτικών εντοπίζει έλλειμμα συνεργασίας στη σχολική μονάδα μεταξύ αρκετών φορέων (εννέα συνολικά) σε ποσοστό 23% έως 66%. Είναι εντυπωσιακό ότι το 66% των εκπαιδευτικών που απάντησαν στο ερωτηματολόγιο, εντοπίζει έλλειμμα συνεργασίας μεταξύ των εκπαιδευτικών. Ακολουθεί το έλλειμμα συνεργασίας μεταξύ εκπαιδευτικών και γονέων σε ποσοστό 64%. Το 40% περίπου εντοπίζει έλλειμμα συνεργασίας μεταξύ εκπαιδευτικών και φορέων (είτε αυτοί υπάγονται στο ΥΠΠΕΘ είτε όχι) καθώς επίσης εκπαιδευτικών και Σχολικών Συμβούλων. Επίσης, σε ποσοστά 23% έως 29% κυμαίνεται το έλλειμμα συνεργασίας μεταξύ μαθητών, εκπαιδευτικών και μαθητών, Διευθυντή και εκπαιδευτικών, Συλλόγου Γονέων και Συλλόγου Διδασκόντων.

Επιπλέον, το 27% έως το 77% των εκπαιδευτικών που έλαβαν μέρος στη έρευνα θεωρεί ότι υπάρχουν δέκα τουλάχιστον συγκεκριμένες αιτίες στις οποίες οφείλεται το έλλειμμα συνεργασίας στη σχολική μονάδα. Μάλιστα η νοοτροπία  (ατομικισμός, ανταγωνισμός, αναβλητικότητα κλπ) κατέχει την πρώτη θέση στις αιτίες  με ποσοστό 77% και ακολουθούν τα αναλυτικά προγράμματα με ποσοστό 46%. Ακολουθούν με επίσης υψηλό ποσοστό 41% το νομικό – θεσμικό πλαίσιο για τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις των εκπαιδευτικών και των στελεχών της εκπαίδευσης καθώς και η περιορισμένη έως ανύπαρκτη χρήση συνεργατικών μεθόδων διδασκαλίας στην τάξη.

Συμπεράσματα από την έρευνα

Στην έρευνα αποτυπώθηκαν οι απόψεις μόνο των εκπαιδευτικών και σύμφωνα με αυτές προκύπτει ότι:

Το επίπεδο συνεργασίας στις σχολικές μονάδες της χώρας μας είναι ιδιαίτερα χαμηλό.

Το έλλειμμα συνεργασίας εντοπίζεται μεταξύ αρκετών παραγόντων και φορέων.

Οι αιτίες αυτού του ελλείμματος είναι πολλές, κυριότερη όμως και με μεγάλη διαφορά από τις υπόλοιπες κρίνονται οι κυρίαρχες νοοτροπίες όπως ο ατομικισμός, ο ανταγωνισμός, η αναβλητικότητα κλπ.

Βασικές αιτίες του ελλείμματος είναι επίσης το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα ισχύοντα αναλυτικά προγράμματα σπουδών. 

Οι ελλιπείς υποστηρικτικές δομές και η απαξίωση του δημόσιου σχολείου από τη κοινωνία (παρ’ όλο που δεν συμπεριλαμβανόταν στο ερωτηματολόγιο μας) αναφέρθηκαν από αρκετούς εκπαιδευτικούς ως βασικοί λόγοι του ελλείμματος συνεργασίας στα σχολεία της χώρας μας.

Προτάσεις

Λαμβάνοντας υπόψη τη διεθνή βιβλιογραφία, την εκπαιδευτική κατάσταση στην χώρα μας καθώς και τα αποτελέσματα της ηλεκτρονικής μας έρευνας, καταλήγουμε στις ακόλουθες προτάσεις, με γνώμονα την δημιουργία ενός συνεργατικού-κοινοτικού σχολείου που χρειάζεται να βρίσκεται στο επίκεντρο κάθε εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης.

1) αυτονομία στη διοίκηση-δομή-οργάνωση-λειτουργία του σχολείου, δικαίωμα να ιεραρχεί τους δικούς του στόχους με βάση τις ανάγκες των μαθητών του, των εκπαιδευτικών που εργάζονται σε αυτό και της τοπικής κοινωνίας της οποίας αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι. Προγράμματα συνεργασίας σε Κυπριακό σχολείο που ήταν αποκλειστικά αποτέλεσμα πρωτοβουλίας του διευθυντή και του συλλόγου διδασκόντων είχαν επιτυχή έκβαση (Hadjitheodoulou-Loizidou, Symeou, 2007)

2) ενίσχυση αυτοδυναμίας σχολικής μονάδας με στήριξη από δικούς της πόρους

3) έρευνες έχουν καταδείξει ότι ένα καλά δομημένο και οργανωμένο πρόγραμμα συνεργασίας μεταξύ οικογένειας-σχολείου-κοινότητας που καλύπτει όλο το φάσμα της τυπολογίας της Epstein, έχει ξεκάθαρη στοχοθεσία  και συντονίζεται από μία Ομάδα Δράσης (Action Team) θα εξασφαλίσει όλα τα προσδοκώμενα οφέλη (Sanders, Epstein, 1998 & Epstein, et al, 2002)

4) εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις μέσω νομοθετημάτων & παρεμβάσεων που να ενθαρρύνουν και να ενισχύουν την ουσιαστική συνεργασία μεταξύ σχολείου και οικογένειας

5) επιμόρφωση-κατάρτιση εκπαιδευτικών κατά τον διορισμό τους αλλά και κατά τακτά χρονικά διαστήματα σε συνεργατικές πρακτικές

6) Οι πανεπιστημιακές σχολές των οποίων οι απόφοιτοι μπορούν να εργαστούν στον χώρο της εκπαίδευσης να προσθέσουν στο πρόγραμμα σπουδών τους την θεωρία-έρευνα γύρω από μοντέλα συνεργασίας (Epstein, et al, 2002)

7) δημιουργία συνεργατικής κουλτούρας στο σχολείο από τον διευθυντή (προώθηση μορφών συμμετοχικής διοίκησης) (Σαΐτης, 2007) 

8) ομάδα συνεργασίας εκπαιδευτικών της ίδιας σχολικής μονάδας (team teaching): εκπαιδευτικοί της ίδιας ειδικότητας ή διαφορετικών ειδικοτήτων σχεδιάζουν από κοινού υλικό ή στρατηγικές διδασκαλίας, παρουσιάζουν τα αποτελέσματα των ενεργειών τους στην ομάδα και με βάση τα αποτελέσματα αυτά αναδιαμορφώνουν τις παρεμβάσεις τους, επιλύουν μαζί διδακτικά προβλήματα και οργανώνουν συνδιδασκαλίες. Ερευνητικά δεδομένα έχουν καταδείξει πολύ σημαντικά οφέλη από την εφαρμογή αυτής της μορφής συνεργασίας.

9) σχολείο ανοιχτό στην τοπική κοινωνία (π.χ. πολιτιστικά, περιβαλλοντικά, κλπ. προγράμματα) 

10) δημιουργία διαδικτυακών κοινοτήτων μάθησης και συνεργασίας μεταξύ εκπαιδευτικών ή εκπαιδευτικών και μαθητών σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές της χώρας,  βασισμένων σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως, blogs, wikis, κλπ, με στόχο την εφαρμογή κοινών προγραμμάτων και σχεδίων εργασίας και έρευνας 

11) βελτίωση του πλαισίου συνεργασίας μεταξύ εκπαιδευτικών και σχολικών συμβούλων. Πιο συγκεκριμένα, λιγότερα σχολεία στην εποπτεία κάθε σχολικού συμβούλου και τακτική – σχεδόν μία με δύο φορές το μήνα επικοινωνία και συνεργασία του με τους εκπαιδευτικούς της περιφέρειάς του. Η συνεργασία να πραγματοποιείται κυρίως σε πρακτικό και λιγότερο σε θεωρητικό επίπεδο με σχεδιασμό και υλοποίηση δειγματικών διδασκαλιών. Δημιουργία ομάδων εκπαιδευτικών (της ίδιας ειδικότητας) είτε ανά σχολείο είτε ανά γειτονικά σχολεία. Κάθε ομάδα να επεξεργάζεται ένα θέμα σε σχέση με τη διδασκαλία μιας ενότητας ή μιας ομάδας ενοτήτων που πρόκειται να διδαχθούν στους μαθητές το επόμενο χρονικό διάστημα. Η επεξεργασία αυτή μπορεί να περιλαμβάνει σχέδιο διδασκαλίας και φύλλο εργασίας για τους μαθητές. Ένας εκπαιδευτικός της ομάδας αναλαμβάνει να πραγματοποιήσει τη διδασκαλία στους μαθητές με τη βοήθεια και την καθοδήγηση του Σχολικού Συμβούλου και οι υπόλοιποι εκπαιδευτικοί της ομάδας παρακολουθούν τη διδασκαλία. Στη συνέχεια ακολουθεί συζήτηση για τα αποτελέσματα της διδασκαλίας και γίνονται οι κατάλληλες διορθώσεις.

Συμπεράσματα - επίλογος

Στο σύγχρονο εκπαιδευτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι προκύπτουν ολοένα και πιο συχνά ζητήματα που σχετίζονται με τη συμπεριφορά των μαθητών στο σχολείο και τη διαχείριση τους από τους γονείς, ανεπαρκούς ακαδημαϊκής μόρφωσης  μαθητών, εργασιακής εξουθένωσης εκπαιδευτικών, λανθασμένης διαχείρισης παιδαγωγικών θεμάτων από γονείς και απαξίωσης του δημόσιου σχολείου από την κοινωνία. Η σχέση όλων αυτών των θεμάτων με την αποτελεσματική συνεργασία μεταξύ των μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας είναι τεράστια. Γι αυτό τόσο  οι έρευνες όσο και οι προσπάθειες για τη βελτίωση αυτής της συνεργασίας γίνονται όλο και περισσότερες σε διεθνές επίπεδο.

Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, υπάρχουν πολλοί παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται το επίπεδο συνεργασίας στη Σχολική Μονάδα. Μεταβάλλοντας  αυτούς τους παράγοντες μπορούμε να βελτιώσουμε και το επίπεδο συνεργασίας. 

Εν κατακλείδι, αξίζει να επενδύσουμε σε συνεργατικές πρακτικές καθώς τα οφέλη τους διαχέονται όχι μόνο στην σχολική κοινότητα αλλά και στην ευρύτερη κοινωνία, καταπολεμώντας αρνητικές νοοτροπίες και προετοιμάζοντας το έδαφος για μία κοινωνία με ουσιαστική ισότητα, αλληλεγγύη και δημοκρατία, καθώς τα νέα μέλη της θα έχουν κοινωνικοποιηθεί με βάση αυτές τις αξίες.
.............................................
Ο Ισίδωρος Γλαβάς είναι Μαθηματικός (Med) και η Καλλιόπη Καλαματιανού είναι Κοινωνιολόγος (MSc, υποψήφια PhD) και υπηρετούν ως εκπαιδευτικοί στο 3ο Γυμνάσιο Γλυφάδας.
Η ερευνητική εργασία  παρουσιάστηκε στο 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών (ΙΑΚΕ) που διεξήχθη το Μάϊο του 2017 στο Ηράκλειο της Κρήτης και δημοσιεύτηκε στα πρακτικά του.
..................................................

Βιβλιογραφία
Ξενόγλωσση

• Bernstein B. (1975). Class, codes and control. London: Routledge & Kegan Paul.
• Berry, B., Daughtrey, A & Wieder, A., (2009). Collaboration: Closing the Effective Teaching Gap, Center for Teaching Quality (CTQ), ERIC (17-4-2012).
• Coates, D.L. (1987). Gender differences in the structure and support characteristics of Black adolescents social networks. Sex Roles, 17 (11/12), 667- 687. 
• Epstein J.L., Clark Salinas K. (2004). Partnering with Families and Communities. Schools as Learning Communities, vol.61, no.8, 12-18.
• Epstein J.L.,  Sanders M.G., Simon B.S., Clark Salinas K., Rodriguez Jansorn N., Van Voorhis F.L.(2002). School, Family, and Community Partnerships - Your Handbook for Action (2nd ed.).  Thousand Oaks, California:  Corwin Press, Inc.
• Fontana, D. (1996). Ψυχολογία για εκπαιδευτικούς, μτφρ. Μ. Λιώμη. Αθήνα: Σαββάλας.
• Hadjitheodoulou-Loizidou P., Symeou L. (2007). Promoting closer ties and cooperation between the school, the family and the community in the framework of intercultural education. International Journal about Parents in education, vol..1, 63-72.
• Sanders M.G., Epstein J.L. (1998). School-Family-Community Partnerships in Middle and High Schools: From Theory to Practice. Center for Research on the Education of Students Placed At Risk (CRESPAR), report no. 22.
• Sheldon S.B., Epstein J.L. Getting Students to School: Using Family and Community Involvement to Reduce Chronic Absenteeism. The School Community Journal, 39-56. Retrieved on 12/4/2017 from:             http://www.adi.org/journal/fw04/Sheldon%20&%20Epstein.pdf.

• Thomas B.G., Greenfeld M.D., Ames R.T., Epstein J.L. (ed) (2016). Promising Partnership Practices. An annual collection from the members of the National Network of Partnership Schools, Johns Hopkins University.

• Eλληνόγλωσση
• Δηλαβέρη, Β. (2010). Οι οµάδες συνεργασίας εκπαιδευτικών (team teaching) µπορούν να δηµιουργήσουν το κατάλληλο περιβάλλον για την εφαρµογή του «Μαθαίνω πώς να µαθαίνω» στην πράξη. 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο ΕΛΛ.Ι.Ε.Π.ΕΚ.
• Ματσαγγούρας, Η. (2004). Η σχολική τάξη, Αθήνα: Μ. Γρηγόρης.
• Ματσαγγούρας, Η. (2008). Οµαδοσυνεργατική Διδασκαλία και Μάθηση. Αθήνα: Μ. Γρηγόρης.
• Νικολακάκη, Μ.,  Μωραϊτη, Τ.,  Δώσσα  Κ. (2010). Μύθοι  και  πραγματικότητα  της  εκπαίδευσης. Διαθεματικότητα  και  ομαδοσυνεργατική  διδασκαλία  στο  ελληνικό  σχολείο.   Αθήνα: Σιδέρης.
• Σαΐτης, Χ. (2005). Οργάνωση και διοίκηση της εκπαίδευσης (4η έκδ.). Αθήνα: έκδ. ιδίου.
• Σαΐτης Χ. (2007). Ο Διευθυντής στο σύγχρονο σχολείο. Από τη θεωρία στην ... πράξη (3η εκδ), Αθήνα: έκδ. ιδίου.
• Σιάσος Χ. (2016). Η συνεργασία Σχολείου – Οικογένειας ως παράγοντας Αποτελεσματικής Λειτουργίας των Σχολικών Μονάδων: Στάσεις και αντιλήψεις των εκπαιδευτικών των Μουσικών Σχολείων της Ελλάδας (διπλωματική εργασία), Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο-Τμήμα Οικιακής Οικονομίας & Οικολογίας.
• ΥΠΕΠΘ, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, (2009). Η Ποιότητα στην Εκπαίδευση, Έρευνα για την αξιολόγηση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του συστήµατος της πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Ανακτήθηκε στις 5-2-2017  από την ηλεκτρονική διεύθυνση:
• http://www.pi-schools.gr/programs/erevnes/index_axiol.php.
• Χρυσαφίδης, Κ. (2004). Το ελληνικό σχολείο και η συζήτηση γύρω από τα ανοιχτά και κλειστά αναλυτικά προγράμματα. Στο Μπαγάκης, Γ., (επιμ.) (2004). Ο εκπαιδευτικός και το αναλυτικό πρόγραμμα. Αθήνα: Μεταίχμιο.