Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

 Ο κορυφαίος της μαθηματικής διανόησης

Ο σπουδαίος μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, που ενέπνευσε τον Άλμπερτ Αϊνστάιν, έφυγε από τη ζωή, στις 2 Φεβρουαρίου του 1950, στο Μόναχο. Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή υπήρξε μαθηματικός και μηχανικός, καθηγητής σε τέσσερα γερμανικά πανεπιστήμια, αλλά και στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Ήταν εκείνος στον οποίο εμπιστεύτηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος να οργανώσει το μεγαλόπνοο όραμα και «έργο ζωής» για τον ίδιο, το Πανεπιστήμιο της Ιωνίας στη Σμύρνη, το οποίο δεν πρόλαβε δυστυχώς να λειτουργήσει λόγω της Μικρασιατικής καταστροφής. 

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή δίδαξε στα πανεπιστήμια της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, του Χάρβαρντ και της Καλιφόρνια. Ήταν το κορυφαίο ελληνικό μυαλό, που του ανατέθηκε, από τους μικρόψυχους συναδέλφους του, η διδασκαλία του μαθήματος «Στοιχεία των Μαθηματικών», σε πρωτοετείς φοιτητές στο ελληνικό πανεπιστήμιο και τελικά, υποχρεώθηκε από τη στάση των συναδέλφων του να εγκαταλείψει την Ελλάδα… Κι ας ήταν ένα από τα σπουδαιότερα μαθηματικά μυαλά που γεννήθηκαν στη Γη!

 

Οι γονείς του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, Στέφανος και Ευφροσύνη

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή γεννήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 1873, στο Βερολίνο, όπου ο πατέρας του Στέφανος Καραθεοδωρή υπηρετούσε ως πρεσβευτής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Καταγόταν από επιφανή οικογένεια Φαναριωτών, με ρίζες στην Αδριανούπολη της Ανατολικής Θράκης. Γενικά, οι Καραθεοδωρή έχαιραν μεγάλης εκτίμησης μεταξύ των Οθωμανών και κατείχαν ανώτατα αξιώματα ως υπουργοί, πρεσβευτές, ηγεμόνες νήσων και διπλωματικοί υπάλληλοι. Μέσω αυτών, κατόρθωσαν να υπηρετήσουν τα εθνικά συμφέροντα παραδίδοντας το εμπόριο, τις τέχνες και τις επιστήμες σε ελληνικά χέρια.

Γενάρχης της οικογένειας είναι ο Στέφανος Καραθεοδωρή (1789-1867) γιατρός, λόγιος και μαθηματικός, ιδρυτής της αυτοκρατορικής ιατρικής σχολής της Κωνσταντινούπολης στην οποία δίδαξε ως καθηγητής επί σαράντα χρόνια. Υπήρξε προσωπικός γιατρός του σουλτάνου και σύμβουλος του υπουργείου εκπαίδευσης, όπου εισήγαγε στην τουρκική γλώσσα πολλούς επιστημονικούς όρους με ελληνική ρίζα. Άλλωστε, μιλούσε και έγραφε σε δεκαεφτά γλώσσες. 

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή σε παιδική ηλικία

Η μητέρα του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, Δέσποινα Πετροκοκκίνου, καταγόταν από αρχοντική οικογένεια της Χίου. Μετά τη σφαγή της Χίου (1822), οι παππούδες του, από την πλευρά της μητέρας του, εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στο Λιβόρνο και έπειτα στη Μασσαλία, όπου γεννήθηκε η μητέρα του. Η Δέσποινα Καραθεοδωρή πέθανε από πνευμονία όταν ήταν 28 ετών και ο Κωνσταντίνος ήταν μόλις έξι. Έκτοτε ο μικρός Κωνσταντίνος ανατράφηκε από τη γιαγιά του, Ευθαλία Πετροκοκκίνου, αρχόντισσα του Αιγαίου με όλες τις αρχές των νοικοκυραίων της εποχής εκείνης.

Το μεγαλύτερο μέρος των σχολικών του χρόνων ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή το πέρασε στο Βέλγιο, όπου ο πατέρας του, επί σειρά ετών, διετέλεσε πρεσβευτής και μέλος της Ακαδημίας Διεθνούς Δικαίου των Βρυξελλών. Οι πρώτες διακρίσεις έρχονται σε ηλικία μόλις δεκαέξι ετών, όταν λαμβάνει το πρώτο βραβείο σε εθνικό διαγωνισμό Μαθηματικών επί δύο συναπτά έτη.

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή (αριστερά) με τον πατέρα του Στέφανο,
τον γαμπρό του Γιώργο και την αδερφή του Τζούλια στο
 Κάρλσμπαντ της Τσεχίας το 1898

Αργότερα, σπούδασε πολιτικός μηχανικός στη Στρατιωτική Σχολή των Βρυξελλών, αλλά και στο Παρίσι και στο Λονδίνο. Αμέσως μετά, το 1898, προσλαμβάνεται ως βοηθός μηχανικός στα μεγάλα αρδευτικά έργα του Ασουάν και του Ασιούτ. Μπροστά στη μεγάλη πυραμίδα του Χέοπα όμως, προσπαθώντας να λύσει ένα πρόβλημα παθιάζεται οριστικά με τα μαθηματικά. 

Έτσι καταλήγει στο Βερολίνο, όπου σπούδασε μαθηματικά και ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Göttingen, του σπουδαιότερου μαθηματικού κέντρου του κόσμου τότε, όπου και γίνεται υφηγητής προτού καν ολοκληρώσει τις σπουδές του! Ο Καραθεοδωρή είχε επίσης αποδεχθεί θέσεις στα διοικητικά συμβούλια δύο μεγάλων περιοδικών μαθηματικών, του «Μαθηματικού Κύκλου του Παλερμο» (Circolo Matematico di Palermo) από το 1909 και των «Μαθηματικών Χρονικών» (Mathematische Annalen) από το 1914. Στη Γερμανία, υπήρξε ένας από τους ελάχιστους καθηγητές που αντιτάχθηκαν στο ναζιστικό καθεστώς, που απέφυγε να του ασκήσει διώξεις για να μην προκαλέσει διεθνείς αντιδράσεις. Ενώ του δίνεται άμεσα το δικαίωμα να διδάξει, εκείνος προτιμά να επιστρέψει στην πατρίδα του για να βοηθήσει, όπου του προσφέρεται μια θέση καθηγητή Χημείας σε ένα επαρχιακό σχολείο… 

Το Ιωνικό Πανεπιστήμιο Σμύρνης (1922), το «Φως εξ Ανατολών»

Το 1907 πέθανε ο πατέρας του στις Βρυξέλλες και την επόμενη χρονιά, το 1908, παντρεύτηκε την Ευφροσύνη, 11 χρόνια μικρότερή του (24 ετών) και μακρινή εξαδέλφη του. Τον ίδιο χρόνο γεννήθηκε ο γιος τους Στέφανος και αργότερα η κόρη τους η Δέσποινα. 

Το 1919, ο ελληνικός στρατός απελευθερώνει την Ιωνία και οι ελληνικές Αρχές εγκαθίστανται στη Σμύρνη. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος καλεί τον Κ. Καραθεοδωρή για να του αναθέσει την οργάνωση του πανεπιστημίου της. Παρότι εκείνος μεσουρανούσε τότε στη Γερμανία δίπλα σε ονόματα όπως ενός Μαξ Πλανκ, για παράδειγμα, εγκαταλείπει τη λαμπρή καριέρα του, υπακούοντας στην πρόσκληση του Έλληνα πρωθυπουργού. Στις φωτό της εποχής απεικονίζεται ένας ένστολος άντρας, άψογος, περήφανος, αλλά όχι αλαζονικός, με μάτια οραματιστή. 

Δεδομένων των ιδιαίτερων δεσμών της οικογένειάς του με την Τουρκία και της αντίληψής του για τη συμβίωση των δύο λαών στην περιοχή, ο βενιζελικός Καραθεοδωρή που ήταν όπως και ο αντιβενιζελικός Δραγούμης οπαδός της θεωρίας της πολιτιστικής κατάκτησης, αντιμετωπίζει το νέο πανεπιστήμιο ως προσωπική πρόκληση. Τον χαρακτήριζε η σεμνότητα, η ευγένεια, η ταπεινότητα και η ανιδιοτέλεια που προκαλούσαν στους γύρω του τρομερή εντύπωση. Το αποτέλεσμα ήταν να παραδώσει σε ελάχιστο χρονικό διάστημα ένα άρτια οργανωμένο και εξοπλισμένο, άριστα στελεχωμένο εκπαιδευτικό ίδρυμα, με έμβλημά του το «Φως εξ Ανατολών», το οποίο ωστόσο δεν θα λειτουργήσει ποτέ λόγω της Μικρασιατικής Καταστροφής. Ο ίδιος ο Καραθεοδωρή, κινδυνεύοντας να πέσει στα χέρια των Τούρκων, εγκαταλείπει τη Σμύρνη από τους τελευταίους, καταφέρνοντας να μεταφέρει με ασφάλεια στην Αθήνα όλα τα πολύτιμα βιβλία και το επιστημονικό υλικό, που σήμερα φυλάσσονται στο Μουσείο του Πανεπιστημίου Αθηνών. 

Ο Καραθεοδωρή υπήρξε φίλος του Άλμπερτ Άινσταιν και θρυλείται ότι ήταν ένας από εκείνους που καθοδήγησαν τον εβραίο επιστήμονα στο να διατυπώσει τη Θεωρία της Σχετικότητας. Η γνωριμία του με τον Άινσταιν χρονολογείται από το 1913, όταν ο πρώτος ήταν καθηγητής στο Πολυτεχνείο του Μπρεσλάου και ο δεύτερος καθηγητής στο Ερευνητικό Ινστιτούτο «Wilhelm Kaiser» του Βερολίνου. Όταν ο Αϊνστάιν παρουσίασε την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας, το 1905 ο Καραθεοδωρή, έχοντας τελειώσει τη διδακτορική του διατριβή, αναζητούσε εργασία.

Λέγεται ότι η συμβολή του Καραθεοδωρή στην ολοκλήρωση τόσο της ειδικής, όσο και της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας, ήταν πολύ σημαντική. Όταν ο Αϊνστάιν ολοκλήρωσε τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, το 1916 και τη δημοσίευσε στο επιστημονικό περιοδικό «Annalen der Physik», υποστηρίχτηκε από αρκετούς ότι η συμβολή του Καραθεοδωρή στην επεξεργασία των μαθηματικών σχέσεων της Θεωρίας ήταν καθοριστική. Η κόρη του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, Δέσποινα Καραθεοδωρή Ροδοπούλου, στις 16/1/2000, είχε πει: «Ο πατέρας μου είχε μια επιστημονική φιλία με τον Αϊνστάιν, που διήρκησε μέχρι τον θάνατό του. Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο δεν θα υπήρχε λόγος διατηρήσεως της φιλίας τους…». 

Γκράφιτι στο Γκάζι με τις μορφές του Καραθεοδωρή και του Αϊνστάιν

Αξιοσημείωτες είναι και οι σχετικές αναφορές στην αλληλογραφία του Καραθεοδωρή με τον Αϊνστάιν, η οποία ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 1916 και φυλάσσεται στα αρχείου του Μουσείου Καραθεοδωρή στην Κομοτηνή. Από τις επιστολές αυτές προκύπτει η σημαντική συμβολή του Καραθεοδωρή στη διατύπωση της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας. Σε μία απ’ αυτές, ο Αϊνστάιν του γράφει: «Αξιότιμε κύριε συνάδελφε![…] Αν θέλετε να κάνετε τον κόπο να μου αναπτύξετε και τους κανονικούς μετασχηματισμούς, θα βρείτε στο πρόσωπό μου έναν ευγνώμονα και συνειδητό ακροατή. Κι αν επιπλέον λύσετε το πρόβλημα των κλειστών χρονικών γραμμών, τότε προσκυνώ σας. Εδώ κρύβεται κάτι, με το οποίο αξίζει να ασχοληθούν οι κορυφαίοι. Τους εξαιρετικούς μου χαιρετισμούς. Δικός σας Α. Αϊνστάιν». 

Ο Καραθεοδωρή υπήρξε ένας από τους πρώτους επιστήμονες που εκλέχθηκαν μέλη της Ακαδημίας Αθηνών, το 1927. Το 1928, ανταποκρινόμενος στην πρόσκληση που του έγινε από το Πανεπιστήμιο του Harvard και από τη Μαθηματική Εταιρεία, ο Καραθεοδωρή φθάνει στις ΗΠΑ. Στο Harvard δίδαξε για ένα ολόκληρο εξάμηνο και για ένα δίμηνο στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας. Επίσης έδωσε μια σειρά διαλέξεων σε 20 Πανεπιστήμια: στο Cambridge, στο Berkley στο Σαν Φρανσίσκο, στο Λος Άντζελες, στην Ουάσιγκτον, στη Νέα Ορλεάνη, στη Ν. Υόρκη κ.ά. Ως δάσκαλος ήταν προσηνής και προσιτός, ενώ είχε αναπτύξει μια μέθοδο διδασκαλίας που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μαιευτική. Οι φοιτητές του τον λάτρευαν και τον προσφωνούσαν χαϊδευτικά «Kara». Τον αντιμετωπίζουν με δέος και στα αμφιθέατρα, όταν δίδασκε, επικρατούσε νεκρική σιγή.

Στην Ελλάδα θα επανέλθει το 1930, όταν θα αποδεχθεί τη θέση του Κυβερνητικού Επιτρόπου και θα οργανώσει τα Πανεπιστήμια Αθήνας και Θεσσαλονίκης, ενώ εισηγείται και την ίδρυση του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Από τη θέση αυτή θα τον παύσει η κυβέρνηση Παπαναστασίου, που διαδέχεται τον Βενιζέλο το 1932, και εκεί θα σταματήσει η ενεργός ανάμειξή του στα κοινά της Ελλάδας.

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή απεβίωσε στο Μόναχο, σαν σήμερα, στις 2 Φεβρουαρίου 1950, σε ηλικία 77 ετών. Ο θάνατός του αναγγέλθηκε επίσημα στην ολομέλεια της Ακαδημίας Αθηνών. Τρία χρόνια νωρίτερα, το 1947 είχε φύγει από τη ζωή και η σύζυγός του. 

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή υπήρξε ένας οραματιστής που δεν ήταν ελληνοκεντρικός, αλλά ενδιαφερόταν για τον Ελληνισμό στο σύνολό του. Ξεκίνησε να συγγράφει επιστημονικές μελέτες ήδη από τον καιρό που εργάζονταν ως μηχανικός στην Αίγυπτο. Αρχικά ασχολήθηκε με τον Λογισμό των Μεταβολών για τν διδακτορική διατριβή του στο Γκέτινγκεν, το 1904. Στη συνέχεια, καταπιάστηκε με όλους σχεδόν του κλάδους των Μαθηματικών: Θεωρία πραγματικών συναρτήσεων, Θεωρία μιγαδικών συναρτήσεων, Διαφορικές εξισώσεις, Θεωρία συνόλων και Διαφορική γεωμετρία, Σύμμορφες απεικονίσεις κ.ά. 

Οι μαθηματικές του αποδείξεις χαρακτηρίζονται από «κομψότητα και απλότητα», αλλά και αυστηρότητα που δίνει απόλυτη ασφάλεια στα συμπεράσματα που προκύπτουν. Με τη συμβολή του στον Λογισμό των Μεταβολών βοήθησε στην ανάπτυξη της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας. Η συμβολή του στη Θεωρητική Φυσική ήταν ουσιαστική στη μαθηματική θεμελίωση τομέων της Φυσικής, όπως η Θερμοδυναμική, η Γεωμετρική οπτική, η Μηχανική και η Σχετικότητα. Το 1909 δημοσίευσε μία εργασία με τίτλο «Έρευνα επί των βάσεων της Θερμοδυναμικής» στο περιοδικό Χρονικά των Μαθηματικών (Mathematische Annalen). Η εργασία αυτή έγινε ευρέως γνωστή στους κύκλους των φυσικών το 1921 από ένα σχετικό άρθρο του Μαξ Μπορν (Max Born) στο περιοδικό Physikalische Zeitschrift. Στην εργασία του 1909 περιέχεται και η περίφημη Αρχή Καραθεοδωρή: «Εις εκάστην γειτονίαν δεδομένης καταστάσεως συστήματος υπάρχουν καταστάσεις μη προσιταί εκ ταύτης δι’ αδιαβατικής διεργασίας αντιστρεπτής ή μη».

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή με τη σύζυγό του Ευφροσύνη
στο Göttingen, το 1915. Δεξιά, η Ευφροσύνη την ημέρα
του γάμουτουςστην Κωνσταντινούπολη, το 1908

Μια από τις μεγαλύτερες μελέτες του Καραθεοδωρή που έγραψαν ιστορία ήταν για τους κίονες του Παρθενώνα υπό τον τίτλο «Περί των καμπυλών του στυλοβάτου του Παρθενώνα και περί της αποστάσεως των κιόνων αυτών». Η μελέτη αυτή δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα της Αρχαιολογικής εταιρείας της Ελλάδας το 1937, κατά τον εορτασμό για τα 100 χρόνια της Ελληνικής Αρχαιολογικής Εταιρείας. Με την ανακοίνωσή του αυτή καταρρίπτει τη θεωρία των αρχαιολόγων Penrose και Stevens που ισχυρίζονταν ότι οι καμπύλες του Παρθενώνος είναι παραβολές. Ο Καραθεοδωρή ισχυρίζεται, και πολύ σωστά, ότι οι καμπύλες αυτές είναι κύκλοι μεγάλης διαμέτρου. Ήταν αυτός που ανακάλυψε ότι οι μπροστινοί κίονες του Παρθενώνα έχουν τόξα από κύκλους με ακτίνα πέντε χιλιομέτρων, ενώ οι πίσω κίονες έχουν ακτίνα δέκα χιλιόμετρα, με αποτέλεσμα να μοιράζεται καλύτερα το βάρος πάνω στον κάθε κίονα.

Με την κόρη του Δέσποινα και τον φίλο του μαθηματικό
 Elia Cartan, στη Ζυρίχη το 1932

Όπως συνοψίζει ο καθηγητής Μιχάλης Στεφανίδης: «Οι επιστημονικές εργασίες του Καραθεοδωρή που αναφέρονται κυρίως στη μαθηματική ανάλυση και στη γεωμετρία, στον λογισμό των μεταβολών και στη μαθηματική απεικόνιση, στη θερμοδυναμική και στη γεωμετρική οπτική, στη θεωρία των συνόλων και στη θεωρία της σχετικότητας, είναι θεμελιώδεις έρευνες εξαίρετης έμπνευσης, οι οποίες τον αναδεικνύουν από τους λίγους στην παγκόσμια επιστήμη ρυμοτόμους της μαθηματικής διανόησης».

Το ταφικό του μνημείο κοσμεί ένας λιτός ιωνικός κίονας…

 

Πηγές: lazaris.net, ethnos.gr, physicsgg.me, andro.gr

Αναδημοσίευση από: kimintenia.gr