Η διδασκαλία τους στη σχολική εκπαίδευση

Η αξία των Αρχαίων Ελληνικών 

του Ιωάννη Καζάζη* 

Η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και γραμματείας στη Μέση Εκπαίδευση είναι εξαιρετικά χρήσιμη, επειδή:

(α) Προσφέρει βαθύτερη γνώση των ριζών και της παράδοσης του ευρωπαϊκού πολιτισμού, καθώς ο τελευταίος βασίστηκε στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό και εξακολουθεί να διατηρεί ενεργά πολλά στοιχεία του, π.χ.: 

·        Η αρχαιοελληνική μυθολογία (ουσιαστικά ένα φιλοσοφημένο βλέμμα στις δυνάμεις της φύσης και του κόσμου, όχι με την αφηρημένη συλλογιστική τους, αλλά με τις απτές συγκεκριμένες μορφές που έπλαθε ο κοινός άνθρωπος) αποτέλεσε ένα από τα σταθερότερα διαχρονικά σημεία αναφοράς για την ευρωπαϊκή τέχνη, και δη την πλέον σύγχρονη

·        Τα αρχαιοελληνικά λογοτεχνικά είδη και γένη (το έπος, η λυρική ποίηση και το δράμα στην ποίηση ∙ και η ιστοριογραφία, η ρητορική και η φιλοσοφία, στην πεζογραφία) αποτέλεσαν, κυρίως από την Αναγέννηση και μετά, τα πρότυπα με βάση τα οποία αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε η ευρωπαϊκή λογοτεχνία

·        Η ανάπτυξη των εικαστικών τεχνών και της αρχιτεκτονικής, κατά την Αναγέννηση, στηρίχθηκε στη δημιουργική μίμηση των αντίστοιχων αρχαιοελληνικών προτύπων

·        Οι έννοιες και οι προβληματισμοί της αρχαιοελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης αποτελούν τη βάση του νεότερου φιλοσοφικού στοχασμού (και διατηρούν πάντα την αξία τους, κ α ι σε σχολικό περιβάλλον, διότι επιπλέον δείχνουν και το πώς οφείλει να αρχίσει να συζητά κανείς γόνιμα και παραγωγικά τέτοια περίπλοκα θέματα, με τρόπο απλό –και όχι απαράδεκτα απλουστευτικό)

·        Το ίδιο το εννοιολόγιο των επιστημών και η θεμελίωσή τους χωρίς την οποιαδήποτε θεολογική ή μεταφυσική εξάρτηση, αλλά με βάση μόνον το ανθρώπινο μέτρο και τη δική του αδέσμευτη λογική, συντελέστηκε στην αρχαία Ελλάδα και παρελήφθη στη Δύση κατά τα νεώτερα χρόνια

·        Άλλες κεντρικές αξίες του αρχαιοελληνικού πολιτισμού – όπως ο ανθρωπισμός, η πολιτική ελευθερία, η δημοκρατία, ο κριτικός στοχασμός – δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα και δεν έχασαν ποτέ τη σημαντική θέση τους στον ευρωπαϊκό πολιτισμό.

       

(β) Ο αρχαίος πολιτισμός αναπτύσσει την κριτική σκέψη των μαθητών διότι τους φέρνει σε επαφή με έναν «άλλο» πολιτισμό και κόσμο, και με την τριβή μαζί του, και με μέτρο τον ίδιο τον άνθρωπο και μόνον, αποκαλύπτουν την ταυτότητα κάθε λαού και οδηγούνται στην αυτογνωσία και αυτοσυνειδησία. Γιατί τίποτε δεν ορίζεται πραγματικά, παρά εκ του αντιθέτου. Είναι γι’ αυτό που ο ελληνισμός χρησιμοποιήθηκε ως η λυδία λίθος για όλες τις μορφές ευρωπαϊκής εκπαίδευσης.

Πράγματι, έτσι ακριβώς αξιοποίησαν τον ελληνικό πολιτισμό όλα τα μεγάλα κινήματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, η Αναγέννηση του 15ου αιώνα, η κατοπινή Μεταρρύθμιση και η Αντιμεταρρύθμιση, όπως και ο δεύτερος Ουμανισμός του τέλους του 18ου/αρχών του 19ου αιώνα. Με τη γενίκευση μάλιστα της εκπαίδευσης που συντελέστηκε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα στη Δύση, βρέθηκαν αίφνης τα ελληνικά γράμματα να διδάσκονται όχι σε μικρές ελίτ όπως έως τότε, αλλά σε όλα τα παιδιά όλων των σχολείων της Δύσης. Και γι’ αυτό δεν είναι τυχαίο ότι τότε γνώρισαν πρωτοφανή άνθηση οι κλασικές σπουδές και επεκτάθηκαν σε όλο τον κόσμο με τη μια ή την άλλη μορφή, αγκαλιάζοντας και επηρεάζοντας όλες τις μορφές πνευματικής δημιουργίας και ζωής: από τις εικαστικές και άλλες τέχνες (και την αρχιτεκτονική) και τα γράμματα, ως τις επιστήμες. Και σήμερα ακόμη, πάσης φύσεως αντικείμενα του καταναλωτικού πολιτισμού (ακόμη και εμπορικές φίρμες) ονοματίζονται με αρχαίες λέξεις –διότι ανακαλούν την αύρα ενός ευγενούς παρελθόντος.

 

(γ) Ειδικά για τους Έλληνες μαθητές:

·        Η εξοικείωση με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό αποτελεί απαραίτητο στοιχείο της εθνικής τους συνείδησης, της ταυτότητας, η οποία δεν μπορεί να αναπτυχθεί χωρίς την ενεργό γνώση του παρελθόντος.

·        Η γνώση της αρχαίας ελληνικής τούς προσφέρει πληρέστερη γλωσσική επίγνωση και βαθύτερη κατανόηση της δικής τους γλώσσας, της νέας ελληνικής, καθώς τους επιτρέπει να κατανοήσουν τη διαχρονική και νομοτελειακή εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας (πίσω και πέρα από κάθε διαλεκτική διαφορά): αφενός να αντιληφθούν ιστορικά --άρα γενετικά και ακριβέστερα-- τις γραμματικές και συντακτικές δομές της νέας ελληνικής (σε διαρκή σύγκριση με εκείνες της αρχαίας), και αφετέρου να παρακολουθήσουν την εσωτερική διεργασία μέσω της οποίας παράγονται νέες λέξεις ή νέες σημασίες σε παλιές λέξεις, κλπ. Ο χρυσός κανόνας της μάθησης είναι η διαρκής παραβολή με κάτι άλλο.

·        Η γνώση της αρχαίας ελληνικής προσφέρει τη δυνατότητα για βαθύτερη κατανόηση των πολιτιστικών δεσμών μεταξύ των νεότερων γλωσσών (και ιδίως των ευρωπαϊκών εντός της περιμέτρου στην οποία ζούμε), δεδομένου ότι σημαντικός αριθμός λέξεών της έχουν περάσει στις σύγχρονες γλώσσες με τη μορφή δανείων (μεταφέροντας μαζί και τα παλαιά πολιτιστικά αγαθά), ενώ πολλές άλλες πλάστηκαν από τους νεότερους με οικοδομικά υλικά της αρχαίας (αρχαιοελληνικά λεξήματα και μορφήματα), για να ονοματίσουν τις νεότερες εφευρέσεις της επιστήμης κυρίως.

·        Τα αρχαιοελληνικά κείμενα, καθ’ αυτά, θαυμάστηκαν και γιατί αποτελούν εξαιρετικά πρότυπα ύφους. Και, επειδή η γραφή (όπως και όλες οι τέχνες) μόνον με τη μίμηση προτύπων διδάσκεται, η δημιουργική συναναστροφή με αυτά μπορεί να βοηθήσει τους μαθητές να διαμορφώσουν τον δικό τους γραπτό και προφορικό λόγο και να αναπτύξουν πολύτιμες αρετές, όπως είναι η εκφραστική ακρίβεια, η λιτότητα και η ευστοχία, η λογικά οργανωμένη κατασκευή των περιόδων, κλπ. Όλες οι ευρωπαϊκές γλώσσες έτσι μαθήτευσαν στα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά, και ανέπτυξαν τη δική τους παράδοση γραφής στον βαθμό που σήμερα θαυμάζουμε όλοι: με τη διαρκή τριβή με τα αρχαία πρότυπα λόγου.

Συνοψίζοντας : όλα τα ανωτέρω δεν είναι λέξεις και άδεια σχήματα που κληροδότησε η Ελλάδα στη Δύση, αλλά έννοιες και συλλήψεις, που όλες μαζί συνιστούν ένα σύστημα ∙ μια ενιαία σύλληψη για τον άνθρωπο, τη φύση και το θείο, στην οποία αναγνωρίζουμε τη σφραγίδα του «ελληνικού πνεύματος». Το παγκοσμίως μοναδικό χαρακτηριστικό του ελληνικού πνεύματος είναι ότι: ενώ διαφοροποιείται από τους άλλους πολιτισμούς –κινεζικό, ινδικό, μουσουλμανικό– στο σύνολο και στα στοιχεία του, είναι το μόνο που, σε αντιδιαστολή προς όλους αυτούς, μπορεί να γίνει κοινό νόμισμα όλων των λαών.

Το ελληνικό πνεύμα παραμένει μια αξία οικουμενική, διότι μόνον αυτό θεμελιώνεται πάνω στον άνθρωπο καθεαυτόν (δηλαδή στον άνθρωπο αυτοπροσδιοριζόμενο, και όχι ετεροπροσδιοριζόμενο και κηδεμονευόμενο από υπέρτερα –θρησκευτικά προπάντων– πιστεύω, που αποκλείουν όλους τους μη πιστούς ή μη του ιδίου δόγματος). Γι’ αυτό δεν είναι υπερβολή ο ισχυρισμός ότι ο ελληνισμός και η ελληνικότητα αφορούν και αγγίζουν όλους τους ανθρώπους όπου γης και αξίζει να μελετώνται, όχι για αντιγραφική μίμηση, αλλά ως πηγή έμπνευσης για να κάνουμε καλύτερο και σοφότερο –δηλαδή ανθρωπινότερο για όλους μας– το παρόν και το μέλλον του πλανήτη, στον οποίο όλοι συγκατοικούμε.

Πηγή: ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΥΠΡΟΥ

...................................

 

*Ο Ιωάννης Καζάζης (1947-2021), διετέλεσε καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και προέδρος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας. Με εξαίρετες σπουδές και πλούσιο συγγραφικό και ερευνητικό έργο, που αφήνει σημαντική παρακαταθήκη στη σύγχρονη γλωσσική διδασκαλία.