ΑΝΘΡΩΠΟΣ + ΚΟΙΝΩΝΙΑ(1)

Το δίκαιο της πυγμής

του Ευάγγελου Π. Παπανούτσου*

[...] Η δύναμη αλλά και η αδυναμία της θεωρίας του «δικαίου της πυγμής» είναι το επιχείρημά της ότι η βία που επιβάλλει τον ισχυρό και εξοντώνει τον αδύνατο δεν είναι μόνο γεγονός αλλά και αξία• και βέβαιη αξία, επειδή το γεγονός είναι αναμφισβήτητο. Εάν οι οπαδοί της μας έλεγαν απλώς: 

Τα πράγματα είναι αυτά που είναι: θηρίο και ο άνθρωπος ζει, όπως και τα άλλα θηρία, με τα δόντια του. Μην προσπαθήσετε να τον αλλάξετε, ματαιοπονείτε• με τη φύση δεν τα βάζει κανείς, εκείνη θα ειπεί πάντοτε την τελευταία λέξη, μπορεί να μη μας έπειθαν, αλλά ίσως θα μας έβρισκαν πρόθυμους να σκύψομε μελαγχολικά το κεφάλι και να σωπάσομε. Μας λένε όμως κάτι περισσότερο• ότι: 

Αυτό που γίνεται, να επιβάλλει δηλαδή ο άνθρωπος με τη γροθιά τη θέληση και το συμφέρον του, αξίζει και πρέπει να γίνεται, γιατί έτσι μόνο θα προοδέψει και αυτός και ο κόσμος, και τούτο ακριβώς γεννάει μέσα μας πολλές και σοβαρές αμφιβολίες. Όχι ανησυχίες ηθικές, αλλά αμφιβολίες θεωρητικές. Τις πρώτες θα μπορούσαν να τις παραβλέψουν, τις δεύτερες όμως είναι υποχρεωμένοι να τις εξετάσουν. Αναφέρω εδώ τις σπουδαιότερες. 

Από αυτό που «γίνεται», και μάλιστα από αυτό που «γίνεται ως τώρα», δεν είναι λογικά επιτρεπτό να συμπεράνεις με βεβαιότητα ότι τούτο «θα γίνεται και στο μέλλον», και πολύ λιγότερο ότι τούτο «αξίζει και πρέπει να γίνεται».  

Αν ο άνθρωπος φέρθηκε ως τώρα με αγριότητα και απερισκεψία όπως όλα τα θηρία, και όταν καταλαβαίνει ότι έχει την υπεροχή, λύνει τις διαφορές του με τη βία, το γεγονός αυτό δεν σου δίνει το λογικό δικαίωμα να περιμένεις ότι θα επαναλαμβάνεται επ’ άπειρον και πολύ λιγότερο ότι τούτο «θα γίνεται και στο μέλλον», και πολύ λιγότερο να υποστηρίζεις ότι πρέπει να επαναλαμβάνεται. Γιατί τίποτα δεν εμποδίζει να αλλάξει αύριο και στο σημείο τούτο η ροή της ιστορίας (φαινόμενο όχι τόσο σπάνιο όσο νομίζεται) είτε από τη συνδρομή διάφορων απρόβλεπτων περιστάσεων, είτε με την πρωτοβουλία του ίδιου του ανθρώπου, που αφού έχει τις καταβολές του λογικού, μπορεί κάποτε να λογικευτεί και ν’ αποφασίσει να αξιοποιεί με άλλους συμφερότερους και ευπρεπέστερους τρόπους την περίσσεια των σωματικών και των πνευματικών του δυνάμεων, όχι με τον εξευτελισμό και τη σφαγή των ομοίων του.  

Και εάν όμως αποκλείσω και τα δύο αυτά ενδεχόμενα, πάλι θα δυσκολευτώ να πεισθώ ότι το φυσικό καθεστώς μπορεί να αποτελέσει δεοντολογικό κανόνα.  

Το κήρυγμα «κατά φύσιν ζην» ή «επιστροφή στη Φύση» δεν είναι αποτελεσματικό, ούτε πάντοτε φρόνιμο. Όχι μόνο γιατί ο άνθρωπος με την κοινωνική οργάνωση και την πνευματική του εξέλιξη απομακρύνθηκε οριστικά και ανέκκλητα από τη «φυσική κατάσταση» και δεν εξαρτάται από την θέληση του να ξαναγυρίσει σ’ αυτήν αλλά και για έναν άλλο σπουδαιότερο λόγο. Το «φυσικό» δεν είναι κατ’ ανάγκη και «αξιόπρακτο». Οι πολιτισμένοι άνθρωποι έμαθαν (με τον ιδρώτα και το αίμα τους) να μην ταυτίζουν τις δύο έννοιες ούτε κατά το πλάτος ούτε κατά το βάθος τους. Τα «αξιόπρακτα», όπως λέμε στη γλώσσα της φιλοσοφίας, υπερβαίνουν τα «φυσικά».  

Βρίσκονται σε άλλο επίπεδο, προσδιορίζονται με άλλου είδους γνωρίσματα, μετριούνται με άλλα μέτρα. Επομένως δεν συναντώνται πάντοτε με τα «φυσικά», ούτε συμπίπτουν μ’ αυτά. 

Γι’ αυτό η συνείδηση μας σκανδαλίζεται, όταν ο αντίδικος αναιρεί ή σαρκάζει την προσήλωσή μας σε μιαν αξία, π.χ. στον ηθικό κανόνα «εἰ ἀναγκαῖον εἴη ἀδικεῖσθαι ἤ ἀδικεῖν, ἑλοίμην ἄν ἀδικεῖσθαι ἤ ἀδικεῖν» με το επιχείρημα ότι τούτο δεν είναι «φυσικό». Την αμφισβήτηση την αισθανόμαστε σαν προσβολή στην «ανθρωπιά» μας. Βέβαια δεν είναι «φυσικό», την ώρα που αναγκάζομαι ή ν’ αδικήσω ή να αδικηθώ, εγώ να προτιμήσω να αδικηθώ παρά να αδικήσω• είμαι όμως περήφανος σαν άνθρωπος, τιμώ την «ανθρωπιά» στο πρόσωπο μου, όταν υπερβαίνω την φυσική ίσως τάση να βλάψω τον όμοιό μου για ν’ αποφύγω την βιαιότητα του και δέχομαι τα πλήγματα χωρίς να τα ανταποδίνω. Εάν υποχωρήσω στις παρορμήσεις του ενστίκτου και επιτεθώ, το «ζώο» μέσα μου θα νικήσει, εγώ όμως σαν άνθρωπος με φρόνημα ηθικό θα νικηθώ. Και αυτή τη νίκη του «φυσικού», που με ταπεινώνει, δεν τη θέλω [...]

.............................................................

*Ο Ευάγγελος Παπανούτσος (Πειραιάς, 27 Ιουλίου 1900 - Αθήνα, 2 Μαΐου 1982)  ήταν παιδαγωγός, φιλόσοφος και δοκιμιογράφος. Περισσότερο γνωστός είναι για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της κυβέρνησης του Γεώργιου Παπανδρέου (γνωστή ως μεταρρύθμιση Παπανούτσου) το 1964. Οι κυριότεροι άξονες ήταν η  ανάπτυξη της τεχνικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης. Η αλλαγή των αναλυτικών προγραμμάτων σπουδών. Η  καθιέρωση και της δημοτικής γλώσσας ως ισότιμης της καθαρεύουσας. Καθώς και η  εννιάχρονη, δωρεάν και υποχρεωτική εκπαίδευση.
Το κείμενο που παρουσιάζεται είναι απόσπασμα από το βιβλίο του «Το δίκαιο της πυγμής»