Φωτισμός και Κοσμάς Αιτωλός

Ο αλφαβητισμός του λαού

του Γιώργου Καραμπελιά*

Ο Κοσμάς θεωρούσε αλληλένδετες την αντιμετώπιση των εξισλαμισμών, την ηθικοποίηση της καθημερινής ζωής και τον αλφαβητισμό των ραγιάδων. Στα τουλάχιστον δεκαπέντε χρόνια ενός χωρίς προηγούμενο κηρύγματος, θα αναδειχθεί στον πρώτο εκπαιδευτικό αναμορφωτή του ελληνισμού, ξεκινώντας όχι «από τα πάνω» και τις ανώτερες σχολές αλλά από τα κάτω.

Ακολουθώντας και συστηματοποιώντας το εκπαιδευτικό ιδεώδες και την πρακτική δασκάλων του γένους, όπως ο Ευγένιος Γιαννούλης και ο Αναστάσιος Γόρδιος, που θα διδάξουν στο Καρπενήσι η στα ταπεινά Βραγγιανά των Αγράφων, αρνούμενοι να μετακινηθούν σε μεγαλύτερες πόλεις και σχολές, ο Αιτωλός θα θέσει ως στόχο του τη λαϊκή παιδεία – ο πρώτος που θα το κάνει τόσο συστηματικά. Διαβάζουμε σε επιστολή του προς τον αδελφό του Χρύσανθο, τον Μάρτιο του 1779, λίγους μήνες πριν το μαρτύριό του:

Έως τριάκοντα επαρχίας περιήλθον, δέκα σχολεία ελληνικά εποίησα, διακόσια δια κοινά γράμματα, του Κυρίου συνεργούντος και τον λόγον μοι βεβαιούντος δια τινων επακολουθησάντων σημείων. Πλην δόξα τω λέγοντι, η γαρ δύναμίς μου εν ασθενεία τελειούται. [  ]  Υγίαινε ψυχικά και σωματικά[1]. 

Τα διακόσια κοινά σχολειά και τα δέκα «ελληνικά» που δημιούργησε αποτελούν ένα κυριολεκτικά τιτάνιο έργο. Τα δε σχολειά δεν τα έβλεπε μόνο σαν τα απαραίτητα μέσα για την εκπαίδευση των νέων γενεών αλλά και σαν βάση για τον αλφαβητισμό των ίδιων των γονιών τους και την αναγέννηση του αποθηριωμένου γένους: «Και αν δεν εμάθετε γράμματα οι πατέρες και οι μητέρες, να βάνετε τα ίδια να σας μανθάνουν. Δεν βλέπετε πως αγρίεψε το γένος μας από την αμάθειαν και εγινήκαμεν ωσάν τα θηρία. Δια τούτο σας συμβουλεύω να κάμετε κάθε τρόπον να έχετε σχολεία εις τες χώρές σας…»[2]. Χαρακτηριστικά, σε μία διδαχή του, επειδή οι γονείς των  παιδιών παρουσιάστηκαν πρόθυμοι να του «χαρίσουν» τα παιδιά τους, καταγράφει την ακόλουθη στιχομυθία μαζί τους: 

 -Καλά, μου εχαρίσετε τα παιδιά σας, αμή να ιδούμεν, έχετε και σχολείον όπου να διαβάζουν, να μανθάνουν γράμματα τα παιδιά μας;

–Δεν έχομε, άγιε του Θεού.

–Τέτοια παιδιά αγράμματα μου εχαρίσετε; Τι τα θέλω; Χάρισμά σας. Παιδιά ωσάν τα γουρουνόπουλα να έχω δεν το καταδέχομαι, διατί είμαι υπερήφανος. Χάρισμά σας. Ωσάν θέλετε χαρίσετέ μου και ένα σχολείον εδώ εις την χώραν σας να μανθάνουν τα παιδιά μας γράμματα, να ηξεύρουν που περιπατούνε και τότε ναν τα εύχωμαι να ζήσουν, να προκόψουν[3].

Για τον Κοσμά, εκπαίδευση και ενίσχυση της ορθοδοξίας είναι έννοιες ταυτόσημες. Το άνοιγμα ενός σχολείου σημαίνει ενίσχυση  της θρησκευτικής συνείδησης των Ελλήνων, κατά συνέπεια αποσόβηση των εξισλαμισμών κ.ο.κ.• ήταν μια πράξη «παιδείας» και σωτηρίας του γένους. Πράγμα που ισχύει γενικότερα για την εκπαιδευτική δράση του ελληνικού φωτισμού.  Από τον Κοραή έως τον Αιτωλό, τα σχολειά, η παιδεία, ήταν όπλα και μέσα της απελευθέρωσης.

–Έχετε σχολείον εδώ εις την χώραν σας να διαβάζουν τα παιδιά;

–Δεν έχομεν, άγιε του Θεού.

– Να μαζευθήτε όλοι να κάμετε ένα σχολείον καλόν, να βάλετε και επιτρόπους να το κυβερνούν, να βάνουν διδάσκαλον να μανθάνουν όλα τα παιδιά γράμματα, πλούσια και πτωχά [ ]. Διότι χωρίς το σχολείον περιπατούμεν εις το σκότος• από το σχολείον ανοίγει το μοναστήριον[4].

Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη ΕΔΩ

...................................

* Ο Γιώργος Καραμπελιάς (1946) είναι συγγραφέας και πολιτικός αναλυτής. Σπούδασε ψυχιατρική και Οικονομικά.Το άρθρο του δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ 

στις 12 Σεπτεμβρίου 2019.

Παραπομπές:

[1] Χ. Κοντού, Εφημερίς των Φιλομαθών, τ. ΙΕ΄ (1867), σ. 1413.

[2] «Διδαχή Ε», στο, Ι. Μενούνος, ό.π., σ. 183.

[3] [3] Διδαχή ΑΙ΄, Ι. Μενούνος, σ. 142.

[4] Διδαχή Α΄, στο, Ι. Μενούνος, ό.π.