Μάρτιος

Ο πρώτος μήνας της άνοιξης

της Μαρίας Ρώτα*

Με τον Μάρτη είμαστε πιο κοντά στην άνοιξη, που όλοι θαυμάζουμε και αγαπάμε. Οι πρώτες μαργαρίτες, οι παπαρούνες και τόσα άλλα αγριολούλουδα μας χαμογελούν και στολίζουν με τα πανέμορφα χρώματά τους τα χωράφια, τους κήπους και τους λόφους. Τα τριφύλλια φέτος τόσα πολλά, με το κατακίτρινο χρώμα τους, κέρδισαν το “Oskar” της εντυπωσιακής παρουσίασης!

Το Καλαντάρι του Μαρτίου από το
 Très riches heures du duc de Berry

Τα παλιά χρόνια, σε πολλές περιοχές της χώρας μας, ο λαός προσπαθούσε να εξηγήσει τις αλλαγές του καιρού του μήνα Μάρτη και δημιουργούσε ένα σωρό παραδόσεις και τραγούδια. Έλεγαν, λοιπόν, πως ο Μάρτης παντρεύτηκε και πήρε μια κοπέλα που από πίσω ήταν όμορφη, μα από μπροστά ήταν κακάσχημη. Αυτή την αστάθειά του την στήριζε, αλλά και την στηρίζει ακόμη, νομίζω, γι' αυτό και πολλοί άνθρωποι τον ονόμαζαν με το επίθετο “πεντάγνωμος” . Μια άλλη γνώμη ήταν ότι ο Μάρτης ήταν παντρεμένος με δύο γυναίκες. Η μία, έλεγαν, ήταν νέα και πανέμορφη, αλλά η άλλη ήταν γριά, ασχημότατη και σκυθρωπή. Η διάθεσή του λοιπόν εξαρτάται από το ποιαν θα διάλεγε από τις δύο κάθε μέρα, αλλά και ίσως άλλη ώρα ή και άλλη στιγμή. Μήπως γι' αυτό, άραγε, όταν βλέπουμε ωραίο ηλιόλουστο πρωινό και χαιρόμαστε ξαφνικά γεμίζει σύννεφα ο ουρανός και ίσως αρχίζει και μια βροχή. “Η διάθεσή του λοιπόν” έγραψε ένας δημοσιογράφος στο παρελθόν “εξαρτάται εκ του ποιαν εκ των δύο γυναικών του προσβλέπει αν εκάστην ημέραν, ώραν και στιγμήν”. “Μαρτιάτικος καιρός” καλείται ο άστατος τοιούτος οισδήποτε ημέρας του έτους...”

Μάρτιος – Theodor Kittelsen – 1890

Τα περισσότερα γνωμικά αναφέρονται μάλλον στην κακοκαιρία των ημερών του Μάρτη, παρά στην καλοκαιρία του. Παλαιότερα πολλοί άνθρωποι τον αποκαλούσαν “κλαψομάρτη” για τις βροχές του, που υποτίθεται σημαίνει ο σκυθρωπός άνθρωπος δηλαδή ο Μάρτης.

Είχε γραφτεί στα παλιά χρόνια μια συνηθισμένη παράδοση που έλεγε ότι ο Μάρτης ανάγκασε τη γριά να σκεπαστεί με καζάνι για να ζεσταθεί.

Ο αγροτικός κόσμος, όμως, εκτιμά ιδιαίτερα την βροχή του που είναι τόσο ωφέλιμη. Και βέβαια σε όλους μας είναι γνωστοί οι στίχοι που έρχονται από το παρελθόν τιμώντας τον μήνα:

“Αν κάνει ο Μάρτης δύο νερά

κι ο Απρίλης άλλο ένα,

χαρά στονε το γεωργό που ' χει πολλά σπαρμένα”

Αντίθετα, πολλοί φοβούνται τις χιονοπτώσεις του μήνα:

“Το χιόνι του Γενάρη είναι κοπριά

και του Μάρτη είναι φωτιά”

Έτσι ισχυρίζονται στη Λακωνία γιατί συχνά χιονίζει πολύ αυτόν τον μήνα εκεί. Φυσικά πολλοί από τους γεωργούς θεωρούν ότι είναι ωφέλιμη και η βροχή και το χιόνι γιατί πρόκειται να βοηθήσει τις φυτείες τους.

Βέβαια αν και υπάρχουν διαφορετικές τοποθετήσεις για το μήνα Μάρτιο και αυτό βέβαια οφείλεται στις θέσεις της χώρας μας που βρίσκονται οι πόλεις και τα χωριά της. Άλλος καιρός στο βουνό, άλλος στην πεδιάδα. Παρ' όλα αυτά, γενικά είναι πιστευτό ότι ο Μάρτης είναι ο πρώτος μήνας της άνοιξης που σιγά – σιγά θα φέρει το καλοκαίρι, που όλοι περιμένουμε.

Μια από τις μέρες του, η ένατη μέρα, είναι η γιορτή των Αγίων Σαράντα, η τόσο αγαπητή.

Το έθιμο του Μάρτη

Μάρτης – Γ.Τσαρούχης

Τα παλιά χρόνια δεν ήταν ωραίο για τις γυναίκες και ιδιαίτερα για τα νέα κορίτσια όταν γινόταν απότομη αλλαγή του καιρού, κατά τον μήνα Μάρτη, να μαυρίζουν από το δυνατό ήλιο, γιατί αυτό σήμαινε ασχήμια. Έτσι λοιπόν συνηθιζόταν να φορούν τον ... “Μάρτη” (βραχιόλι). Είναι μια κλωστή άσπρη και κόκκινη στριμμένη, που την φορούν ακόμα και σήμερα, γύρω από τον καρπό του χεριού, από την 1η του Μάρτη, σαν βραχιόλι. Αυτό το βραχιόλι, τον “Μάρτη” το φορούσαν, αλλά το φορούν ακόμη και στις μέρες μας μέχρι το τέλος του μήνα κι ύστερα τον βγάζουν και το κρεμούν στις τριανταφυλλιές ή σε κάποιο κλαδί δέντρου. Σε άλλες περιοχές της χώρας μας το δένουν στις λαμπάδες της Ανάστασης και στα χωριά που ψήνουν αρνιά για το Πάσχα, το ρίχνουν να καεί στη φωτιά.

Τον “Μάρτη” αυτό το βραχιόλι με τις κόκκινες τις άσπρες κλωστές το φορούσαν οι γυναίκες και στο Βυζάντιο και κράτησε όσο και η Βυζαντινή αυτοκρατορία, για να συνεχιστεί μέχρι τις μέρες μας. Ρώτησα φίλες μου και στο νησί μας και στη βόρεια Ελλάδα και μου είπαν ότι σε μερικές περιοχές συνεχίζεται.

Φαίνεται, όμως, πως το έθιμο αυτό το είχαν και οι αρχαίοι Έλληνες, γιατί υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες σε κείμενα που αναφέρουν ότι όσοι έπαιρναν μέρος στα Ελευσίνια Μυστήρια, οι μύστες έδεναν γύρω από το δεξί χέρι και το αριστερό πόδι μια κλωστή κόκκινη και μια άσπρη, για να διώχνουν το κακό.

Οι απότομες αλλαγές του καιρού αυτό το μήνα, που η γυναίκα του Μάρτη έδειχνε το πρόσωπό της, τρόμαζαν τους ανθρώπους. Φοβόντουσαν τις Δρίμες*. Οι Δρίμες είναι μέρες επικίνδυνες. Είναι, έλεγαν, όντα δαιμονικά και συνηθίζουν να τριγυρίζουν τις πρώτες τρεις μέρες, τις τρεις μεσαίες και τις τρεις τελευταίες μέρες του Μάρτη, για να κάνουν κακό στα ξύλα, στα ρούχα και στα σώματα.

Τα χελιδόνια

Αυτά τα χαρούμενα και ευχάριστα πουλιά ήταν από παλιά και είναι και σήμερα ο προπομπός της άνοιξης και η μεγάλη χαρά των ανθρώπων. Έρχονται από τις ζεστές χώρες που πηγαίνουν το χειμώνα, και ψάχνουν να βρουν τις φωλιές τους και να γεννήσουν τ' αυγά τους. Τα τιτιβίσματά του ακούγονται τόσο ευχάριστα λες και μας χαιρετούν με χαρούμενες φωνές. Τα “χελιδονίσματα” είναι το έθιμο της πρώτης μέρας του Μάρτη και είναι γνωστά και από την αρχαιότητα. Είναι, ας πούμε, “κάλαντα” για τον ερχομό της άνοιξης και των λουλουδιών.

Ακόμα και σήμερα σε μερικές περιοχές της χώρας μας, την πρώτη Μαρτίου αρκετά παιδιά ξεχύνονται στους δρόμους για τα “χελιδονίσματα” με κουδουνάκια και τραγουδούν: “Ήρθε, ήρθε η χελιδόνα, κάθησε και λάλησε και γλυκά κελάδησε: Μάρτη μου καλέ, και Φλεβάρη φοβερέ κι αν φλεγίσεις κι αν τσικνίσεις, καλοκαίρι θα μυρίσεις...”. Και τα παιδιά των Βυζαντινών έκαναν τα “χελιδονίσματα” όπως γράφει ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος σε χειρόγραφο του 12ου αιώνα.

*Δρίμες: Δαίμονες που κατά τις λαϊκές προλήψεις κάνουν κακό στα ρούχα, στους λουόμενους, στ' αμπέλια κ.α.

Δρίμα: “ψύχος” - δριμύς – δριμύτερος (μεγάλη ένταση – πόνος)

…………………………..

*Η Μαρία Ρώτα είναι αρχαιολόγος και τακτική συνεργάτιδα της καθημερινής εφημερίδας των Κυκλάδων ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ που τυπώνεται στην Ερμούπολη της Σύρου, στην οποία δημοσιεύθηκε, στο φύλλο της 7ης Μαρτίου  2019.