Οικογένεια

            Ένα Δυναμικό Σύστημα

Διευρύνοντας την αντίληψη και την κατανόηση για την οικογένειά μας...

Η οικογένεια αποτελεί έναν από τους αρχαιότερους και πιο διαδεδομένους θεσμούς μέσα από τους οποίους δομούνται, οργανώνονται, δικτυώνονται και αναπτύσσονται οι ανθρώπινες κοινωνίες. Σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους και πολιτισμικά πλαίσια μπορεί να καταγράφονται ποικίλες  μορφές στο μεγάλωμα και την ανατροφή των παιδιών, όμως η οικογένεια αποτελεί έναν από τους πιο αποτελεσματικούς και ανθεκτικούς στο χρόνο θεσμούς. 

Η οικογένεια είναι ένα από τα θεμελιώδη  κύτταρα μέσα στα οποία κυριολεκτικά και συμβολικά, η νέα ζωή δημιουργείται,  μεγαλώνει και προοδευτικά υποστηρίζεται για τη δική της αυτονόμηση (τα παιδιά/ τα ανίψια/ τα εγγόνια μας..!). Είναι ένα Ζωντανό Σύστημα που μοιράζεται κοινά χαρακτηριστικά και ιδιότητες με τα άλλα Ζωντανά Συστήματα στον κόσμο που ζούμε, αλλά την ίδια στιγμή είναι και μοναδικό στη δυναμική του. 

Οι οικογένειές μας λοιπόν θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένα φυσικό κοινωνικό σύστημα το οποίο λειτουργεί, εξελίσσεται και αναπτύσσεται μέσα από χαρακτηριστικά και ιδιότητες όπως:

α) η Ιεραρχία (π.χ. ο τρόπος λήψης αποφάσεων από τους γονείς)

β) τα Όρια (π.χ. η «πυρηνική» μας οικογένεια και η «ευρύτερη» οικογένεια),

γ) οι Κανόνες (που ρυθμίζουν αντιλήψεις, συμπεριφορές και συνέπειες),

δ) η Επικοινωνία (που την ίδια στιγμή ορίζει και ορίζεται από τις σχέσεις μας),

ε) η ανάθεση Ρόλων (ποιος κάνει τι, με τι ευθύνη και τι ισχύ),στ)  οι Στόχοι (αυτά στο οποία «αποσκοπεί» η οικογένεια όχι μόνο μέσα από τους ατομικούς στόχους του κάθε μέλους της, αλλά και ως Όλον). 

Σημαντικό είναι επίσης ότι το κάθε μέλος της οικογένειας (πατέρας, μητέρα, παιδί, παππούς, γιαγιά..) στην πάροδο του χρόνου θα περάσει από Εξελικτικά Στάδια και Φάσεις Ζωής, όπου ενώ πολλές φορές μπορεί να νιώθει και να αντιλαμβάνεται πως τον/ την αφορά αποκλειστικά σε ατομικό επίπεδο, αυτό εν τέλει δεν ισχύει. Είτε το αντιλαμβανόμαστε είτε όχι, οι σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα στις οικογένειές μας είναι βαθιές, σύνθετες και πολυεπίπεδες, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι βρισκόμαστε σε συνεχή αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση με τους οικείους μας. Αυτά δηλαδή που συμβαίνουν σε ένα μέλος της οικογένειας (π.χ. σημαντικά γεγονότα ή αλλαγές, όπως προβλήματα υγείας, μετανάστευση, διαζύγιο, απόλυση-ανεργία, οικονομικές δυσκολίες, συνταξιοδότηση, αποφοίτηση ή και μη επίτευξη ακαδημαϊκών στόχων κ.α.) αφορούν την οικογένεια στην Ολότητά της. Θα λέγαμε λοιπόν πως όταν π.χ. ο πατέρας-σύζυγος συνταξιοδοτείται ή μένει άνεργος, τότε-από μια οπτική Ολότητας- έχουμε μια Οικογένεια όπου ένα μέλος της, ο πατέρας-σύζυγος συνταξιοδοτείται ή μένει άνεργος και αυτό αφορά και επιδρά σε όλες τις σχέσεις του οικογενειακού συστήματος. Με τον ίδιο τρόπο ισχύει και με το παιδί που π.χ. φεύγει από το σπίτι λόγω σπουδών και αυτό επιφέρει αλλαγές σε πολλά επίπεδα (οικονομικά, στη σχέση των γονέων-συντρόφων, στον αδερφό ή αδερφή που πιθανόν μένει πίσω κ.α.). 

Ιδιαίτερα τα παιδιά, αλλά και οι έφηβοι είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι σε αυτό που κοινώς αναφέρουμε ως «οικογενειακά δυναμικά» και γι’ αυτό το λόγο πολύ συχνά είναι οι πρώτοι που θα εκφράσουν / θα «αναπαραστήσουν» μέσα από την συμπεριφορά τους, άμεσα ή έμμεσα, τα θέματα που απασχολούν την οικογένεια στην συγκεκριμένη της φάση και στα «έργα» που καλείται να αντιμετωπίσει. Ενδεχομένως σε κάποιες περιπτώσεις να εκφραστεί και μια ευρύτατη «συμπτωματολογία» που έχει να κάνει με το συγκεκριμένο παιδί-έφηβο, τη συγκεκριμένη οικογένεια, το «περιεχόμενο» της δυσκολίας και οπωσδήποτε το συγκεκριμένο πλαίσιο μέσα στο οποίο εκφράζεται (κοινωνικό-πολιτικό-οικονομικό-πολιτισμικό). Στη σημερινή εποχή αρκετά συχνά συναντάμε μια συμπτωματολογία μεγάλου εύρους όπου το παιδί-έφηβος μπορεί στην κρίση και στα επίμονα άγχη να αντιδράσει με συμπεριφορές απόσυρσης, μελαγχολίας, αισθήματα αναξιότητας, διάφορα ψυχοσωματικά ενοχλήματα κ.α. ή και με συμπεριφορές όπως χρήση ουσιών, παραβατικότητα, επιθετικότητα (συνηθέστερα προς συνομηλίκους), μείωση της σχολικής επίδοσης, δυσκολίες συγκέντρωσης κ.α. 

Όταν οι γονείς αντιμετωπίζουν τέτοιες δυσκολίες με τα παιδιά τους είναι πάρα πολύ χρήσιμο να έχουν στο νου τους καταρχάς ότι το σημαντικό δεν είναι να βρουν «αυτόν ο οποίος φταίει» και να του φορτώσουν όλο το φταίξιμο (πχ. η «υπερπροστατευτική μητέρα», ο «αδιάφορος πατέρας», «ο/η ανεπαρκής δάσκαλος/δασκάλα», «το προβληματικό παιδί/έφηβος» κ.ο.κ.): αυτό που κοινώς αποκαλείται «αποδιοπομπαίος τράγος». Αυτή η «προσέγγιση» στην επίλυση ενός προβλήματος μπορεί σύντομα να ανακουφίζει (από το ενδοψυχικό άγχος ή και το ενδοοικογενειακό), αλλά ποτέ δε επιλύει το πρόβλημα. Απλώς το μετακυλίει και μάλιστα σε αποκλειστικό βάρος κάποιου άλλου, που είτε του αναλογεί μέρος της συνολικής ευθύνης, είτε σε κάποιες περιπτώσεις και καθόλου. Οι γονείς χρειάζεται να διατηρήσουν την ψυχραιμία τους και την «συνοχή» τους ως γονείς και ως ζευγάρι και νηφάλια να σκεφτούν πάνω στο θέμα που αντιμετωπίζουν για να επιλέξουν τα επόμενα βήματα. Άλλοτε μπορεί να πρόκειται για κάτι που η οικογένεια έχει τους ίδιους «πόρους» και τις δυνάμεις να το αντιμετωπίσει, οπότε και αυτορυθμίζεται χωρίς κάποια άλλη συνδρομή, σε μια νέα δική της ισορροπία. Άλλοτε μπορεί να χρειάζεται να λάβει βοήθεια «απ’ έξω» (ευρύτερη οικογένεια, φίλοι, κοινωνικές υπηρεσίες, επαγγελματίες υγείας κτλ) οπότε και αξιοποιεί την αλληλεξάρτησή της με τα άλλα κοινωνικά συστήματα και δίκτυα, διευρύνοντας την «ανοικτότητά» της προς αυτά. Αυτό δεν πρέπει να επιφέρει καθόλου συναισθήματα ντροπής και αυτομομφή προς αυτούς (συνήθως ενήλικες) που αναζητούν επιπλέον βοήθεια. Οι οικογένειές μας όπως προαναφέρθηκε είναι από μόνες τους ένα ξεχωριστό ζωντανό σύστημα και ανάλογα με τον κύκλο ζωής τους και τα «έργα» που αντιμετωπίζουν, άλλοτε μπορεί να λειτουργούν περισσότερο στη βάση της αυτονομίας τους και άλλοτε στην αλληλεξάρτηση. 

Κλείνοντας θα ήταν χρήσιμο να επισημάνουμε ότι το μέλος κάθε οικογένειας ιδιαίτερα στην σύγχρονη εποχή είναι ταυτόχρονα μέλος και άλλων σημαντικών «κοινωνικών συστημάτων» και συνηθέστερα σε διαφορετικό ρόλο. Για παράδειγμα το παιδί στο σπίτι του είναι «ο γιος ή η κόρη του μπαμπά και της μαμάς», στο σπίτι της γιαγιάς και του παππού  «είναι το εγγόνι», στο σχολείο «είναι ένας μαθητής/ τρια», στον αθλητικό του σύλλογο «είναι ένας/μια από τους αθλητές» κ.ο.κ. Αυτό τονίζεται ώστε να γίνει σαφές ότι η οικογένεια είναι μεν ένα πολύ σημαντικό και ισχυρό σύστημα, αλλά ταυτόχρονα το παιδί-έφηβος (και ο ενήλικας βέβαια) μετέχει και σε άλλα εξίσου σημαντικά κοινωνικά συστήματα που «συναλλάσσονται»  και αλληλεπιδρούν συνεχώς με αυτό της οικογένειας και επιδρούν βέβαια και στον ίδιο. Οπότε δέχεται σημαντικές επιρροές και από αυτά. Αυτό είναι καθοριστικό να το έχουμε στο τρόπο σκέψης μας, ώστε η κατανόησή μας για αυτά που αντιμετωπίζουμε «εντός των τειχών μας» να μην καταλήγει μονοσήμαντη. Ιδιαίτερα όταν αντιμετωπίζουμε σοβαρές δυσκολίες, η δυνατότητα να μπορούμε να αντιλαμβανόμαστε τα «προσωπικά μας δράματα» και ως «κοινωνικά δράματα», δηλαδή και στην κοινωνική διάστασή τους, είναι μια πράξη που ανακουφίζει, απενοχοποιεί και κυρίως απελευθερώνει και κινητοποιεί υγιείς δυνάμεις «εντός και εκτός μας» σε μια εποχή που στο σύνολο της κοινωνίας μας τις χρειαζόμαστε.

 ΠΗΓΗ: ΧΑΜΟΓΕΛΟ του ΠΑΙΔΙΟΥ