Μίλαν Κούντερα

Ο ΥΠΑΡΞΙΑΚΟΣ ΜΥΘΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΟΣ

Ο Μίλαν Κούντερα, ένα από τα μεγαλύτερα ονόματα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας των τελευταίων δεκαετιών. Το πιο γνωστό του έργο είναι το μυθιστόρημά, «Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι» (σε νεότερη έκδοση του βιβλίου στα ελληνικά, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Εστία το 2016, ο τίτλος είναι «Η αβάσταχτη ελαφρότητα της ύπαρξης»).

Κέρδισε την αναγνώριση για τον τρόπο με τον οποίο αναπαριστούσε θέματα  και χαρακτήρες από την κοινότοπη πραγματικότητα της καθημερινής ζωής μέχρι τον υψηλό κόσμο των ιδεών.

Ήταν «μυθιστοριογράφος», όχι «συγγραφέας», με την πλήρη έννοια που έδινε στην τέχνη του μυθιστορήματος, την οποία έβλεπε ως μέσο συνολικής γνώσης – αισθητικής και όχι θεωρητικής. Περιέγραψε αυτό το απαιτητικό πρόγραμμα ποιητικού διαλογισμού για την ύπαρξη στο δοκίμιό του Testaments Betrayed (1993), ως «μια οπτική, μια σοφία, μια θέση· μια θέση που θα απέκλειε την ταύτιση με οποιαδήποτε πολιτική, οποιαδήποτε θρησκεία, οποιαδήποτε ιδεολογία, οποιοδήποτε ηθικό δόγμα , οποιαδήποτε ομάδα.»

Γεννήθηκε την 1η Απριλίου 1929 στο Μπρνο της Τσεχίας. Ο πατέρας του ήταν δάσκαλος πιάνου. Έδωσε στον γιο του μια πολύ υψηλού επιπέδου μουσική εκπαίδευση, η επιρροή της οποίας μπορεί να βρεθεί τόσο στις αρχές της σύνθεσης όσο και στα κεντρικά μοτίβα που διαπερνούν τα έργα του.

Σπούδασε Λογοτεχνία και Αισθητική στη Σχολή Τεχνών του Πανεπιστημίου του Καρόλου στην Πράγα όπου και έγινε λέκτορας παγκόσμιας λογοτεχνίας. Σπούδασε επίσης σενάριο και σκηνοθεσία στην Ακαδημία Κινηματογράφου της Πράγας.

Γράφτηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα  στα 18 του χρόνια. Μετά από μια σύντομη διαγραφή, ξανάγινε μέλος, για να υποστηρίξει στη συνέχεια την «Άνοιξη της Πράγας», τη φιλελευθεροποίηση επί κυβέρνησης Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ (Κομουνιστής ηγέτης της Τσεχοσλοβακίας που επεδίωξε την φιλελευθεροποίηση του κομουνιστικού καθεστωτος δημιουργώντας «τον σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο»), η οποία καταπνίγηκε από την εισβολή των δυνάμεων του «Συμφώνου της Βαρσοβίας» το 1968. Για ένα διάστημα πίστεψε ότι υπήρχαν περιθώρια, το σύστημα του «υπαρκτού σοσιαλισμού» να μεταρρυθμιστεί και ήρθε σε σύγκρουση γι’ αυτό με τον Βάτσλαβ Χάβελ (ηγέτης της κίνησης που ανέτρεψε ανάιμακτα  το κομουνιστικό καθεστώς και πρώτος πρόεδρος της Τσεχίας που διαχωρίστηκε από την Σλοβακία). Γρήγορα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τούτο ήταν αδύνατο και κατέφυγε το 1975 στη Γαλλία, της οποίας έλαβε την υπηκοότητα, αφού  προηγουμένως τού είχε αφαιρεθεί η τσεχοσλοβακική.

Σ’ ένα από τα έργα του, την «Άγνοια» , παραπονιέται για τον τρόπο με τον οποίο γίνονταν δεκτοί οι εξόριστοι από τις χώρες του λεγόμενου , «υπαρκτού σοσιαλισμού» στη Δύση, τον καιρό του Ψυχρού Πολέμου: «Γνώριζαν ότι ο σταλινισμός είναι ένα κακό και η εξορία μια τραγωδία. Όμως, δεν νοιάζονταν τί σκεπτόμασταν εμείς, αλλά νοιάζονταν για μας ως ζωντανές αποδείξεις αυτών που σκέπτονταν εκείνοι».  

Με την σύζυγό του Βέρα 
Φωτογραφία,GETTY IMAGES

Η θέση του για τους διωκόμενους στην Τσεχοσλοβακία: «Δεν ήμουν ποτέ πιστός, αλλά από τη στιγμή που είδα τους Τσέχους Καθολικούς να διώκονται στη διάρκεια της σταλινικής τρομοκρατίας, ένοιωσα την πιο βαθιά αλληλεγγύη μαζί τους. Αυτό που μάς χώριζε, η πίστη στο Θεό, ήταν δευτερεύον σε σχέση με αυτό που μάς ένωνε. Στην Πράγα κρεμούσαν τους Σοσιαλιστές και τους ιερείς».  (Από συνέντευξη του Μίλαν Κουντέρα στην εφημερίδα “Νιου Γιορκ Τάιμς” 19.5.1985)

Παρ’ όλο που όχι μόνο δηλώνει χωρίς πίστη, αλλά και ενίοτε σκανδαλίζει με την αθυροστομία του, επισημαίνει κατά καιρούς το κενό που αφήνει η «απέλαση» του Θεού:   «Συλλογίστηκα τη μοίρα της περίφημης ρήσης του Καρτεσίου, ότι ο άνθρωπος είναι «κυρίαρχος και ιδιοκτήτης» της φύσης. Αφού προκάλεσε θαύματα στην επιστήμη και στην τεχνολογία, αυτός ο «κυρίαρχος και ιδιοκτήτης» ξαφνικά διαπιστώνει ότι δεν είναι σε τίποτα ιδιοκτήτης  και δεν κυριαρχεί ούτε στη φύση (που σταδιακά χάνεται από τον πλανήτη), ούτε στην Ιστορία (η οποία τού έχει ξεφύγει), ούτε στον εαυτό του (αφού οδηγείται από τις ανορθολογικές δυνάμεις της ψυχής του). Μα αν ο Θεός έχει φύγει και ο άνθρωπος δεν είναι πια κυρίαρχος, τότε ποιος είναι ο κυρίαρχος; Ο πλανήτης κινείται στο κενό χωρίς κανέναν κυρίαρχο. Εδώ βρίσκεται η αφόρητη ελαφρότητα του είναι» («Η τέχνη του μυθιστορήματος»).

Φωτογραφία, GETTY IMAGES

Αξιοσημείωτη είναι η αντίθεσή του στην αλαζονεία του σύγχρονου ανθρώπου:  «Η βλακεία των ανθρώπων είναι ότι έχουν μια απάντηση για όλα. Η σοφία των μυθιστορημάτων είναι ότι έχουν μια ερώτηση για όλα…Ένας άνθρωπος που γράφει βιβλία είναι είτε όλα (ένα ενιαίο σύμπαν για τον εαυτό του και για όλους τους άλλους) είτε τίποτα. Και αφού τα πάντα δεν θα δοθούν ποτέ σε κανέναν, ο καθένας από εμάς που γράφει είναι ένα τίποτα».

Άλλο ένα εξαιρετικά επίκαιρο απόσπασμα από τα γραπτά του:

«Το πρώτο βήμα για να εξοντώσεις ένα έθνος είναι να διαγράψεις τη μνήμη του. Να καταστρέψεις τα βιβλία του, την κουλτούρα του, την ιστορία του. Μετά να βάλεις κάποιον να γράψει νέα βιβλία, να κατασκευάσει μια νέα παιδεία, να επινοήσει μια νέα ιστορία. Δεν θα χρειαστεί πολύς καιρός για να αρχίσει αυτό το έθνος να ξεχνά ποιο είναι και ποιο ήταν. Ο υπόλοιπος κόσμος γύρω του θα το ξεχάσει ακόμα πιο γρήγορα». Από «Το βιβλίο του γέλιου και της λήθης».

Ο Κούντερα, αποκήρυξε τα πρώιμα ποιητικά του κείμενα και άλλα λογοτεχνικά έργα που θεωρούνταν ανάξια να περάσουν στους επόμενους, άφησε ένα αναγνωρισμένο σύνολο 16 έργων, μεταφρασμένων σε περισσότερες από 80 γλώσσες. Από το 1985, έκανε τη συνειδητή μετάβαση από την πρώτη του λογοτεχνική γλώσσα (Τσεχικά) σε μια «δεύτερη πρώτη» γλώσσα, τη Γαλλική – η οποία έκτοτε έγινε η γλώσσα αναφοράς για όλες τις μεταφράσεις.

Βιολογικούς απογόνους δεν άφησε, αλλά έχει πολλούς λογοτεχνικούς κληρονόμους, «νεαρούς βλαστούς» που  υποστήριξε ή βοήθησε, όπως ο Marek Bienczyk ο Πολωνός, ο Patrick Chamoiseau ο Γάλλος , ο Βρετανός Adam Thirlwell, ο Έλληνας Λάκης Προγκουίδης και ο Ιταλός Massimo Rizzante, μεταξύ άλλων.

Παρά το γεγονός ότι του επιστράφηκε η τσεχική ιθαγένεια μετά την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος, παρέμεινε στη Γαλλία και θέλησε το έργο του να καταταχθεί στη γαλλική λογοτεχνία. Πέθανε στις 11 Ιουλίου 2023 σε ηλικία 94 ετών.

ΠΗΓΕΣ: Xristianiki.gr, BBC, Le Monde, Αθηναϊκό – Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων