Εντυπωσιακή ανακάλυψη

Από πότε λέμε «γεια σου»;

 του Νίκου Σαραντάκου*

Ο χαιρετισμός «γεια» ή «γεια σου» ή «γεια χαρά» είναι ο πιο συνηθισμένος στα ελληνικά και τον χρησιμοποιούμε πολλές φορές κάθε μέρα όταν συναντάμε γνωστούς μας ή όταν τους αποχαιρετάμε. Το «γεια» προέρχεται από το αρχαίο «υγεία» μέσω του μεσαιωνικού «υγειά». Και οι ξένοι που επισκέπτονται την Ελλάδα μαθαίνουν αμέσως το Yiassou, και θα σας έχει τύχει, όταν γνωρίζεστε με ξένους εκτός Ελλάδος να σας πουν το Yiassou ως φιλοφρόνηση ή για να δείξουν ότι ξέρουν και μια ελληνική λέξη. Όχι τυχαία, σε έναν διαγωνισμό της Γιουροβίζιον πριν από μερικά χρόνια, η ελληνική συμμετοχή, στην επιδίωξη ενός διεθνώς αναγνωρίσιμου τίτλου, ήταν το τραγούδι «Γεια σου Μαρία».

Άρα, έχουμε ταυτισθεί με το «Γεια σου» -από πότε όμως υπάρχει η έκφραση στη γλώσσα μας; Από πότε λέμε «γεια σου»; Στο μεσαιωνικό λεξικό του Δουκαγγίου (Du Cange) που εκδόθηκε το 1688, καταγράφεται το «γειάσου» και ερμηνεύεται, σωστά, με τα αρχαιοπρεπή «χαίρε, έρρωσο, υγίαινε». Ωστόσο, πριν από μερικά χρόνια βρέθηκε μια πολύ πρωιμότερη εμφάνιση της έκφρασης.

Ο φλωρεντινός διδακτικός ποιητής Fazio degli Uberti (1305- μετά το 1367) μπορεί να μην είναι γνωστός παρά σε ελάχιστους, αλλά αξίζει την προσοχή μας από σπόντα. Ήταν γόνος παλιάς φλωρεντινής οικογένειας (του κλάδου των Γιβελίνων) που μνημονεύεται στην Κόλαση του Δάντη, και η οποία είχε εξοριστεί για πολιτικούς λόγους από τη γενέθλια πόλη. Έτσι, ο ποιητής γεννήθηκε στην Πίζα και έζησε σε διάφορες πόλεις της Ιταλίας επιδιώκοντας πάντα να επιστρέψει στη Φλωρεντία. Μάταια, αφού πέθανε στη Βερόνα.

Το έργο της ζωής του ήταν ένα μεγάλο διδακτικό ποίημα, Il Dittamondo (που είναι εξιταλισμός του λατινικού Dicta Mundi και σημαίνει κάτι σαν «Αφηγήσεις για την οικουμένη»), σαφώς επηρεασμένο από τον Δάντη. Το δούλευε είκοσι χρόνια χωρίς να το τελειώσει και σ’ αυτό αφηγείται τις περιπλανήσεις του σε όλα τα μέρη του γνωστού τότε κόσμου.

Στο τρίτο βιβλίο και στο 23ο κεφάλαιο υπάρχει το απόσπασμα που μας ενδιαφέρει. Γιατί μας ενδιαφέρει; Διότι μας διασώζει, σε προφορικό λόγο, φράσεις ελληνικές που δεν έχουν καταγραφεί σε ελληνικά κείμενα παρά πολύ αργότερα -ας όψεται η διγλωσσία που ταλανίζει τον τόπο από τους ελληνιστικούς χρόνους και μετά.

Έτσι, στο ποίημα αυτό, που ξεκίνησε να γράφεται το 1346, βρίσκουμε τις ελληνικότατες φράσεις Γεια σου, Καλώς ήρθες, Ξεύρεις φραγκικά; Είμαι Ρωμαίος και ξεύρω γλώσσες, Παρακαλώ σε φίλε μου, Μετά χαράς, φυσικά γραμμένες στο λατινικό αλφάβητο, αφού το ποίημα είναι γραμμένο στα ιταλικά.

Το απόσπασμα του ποιήματος που μας ενδιαφέρει 

E giunto a lui, de la bocca m’uscio

“Jiá su” e fu greco il saluto,

perché l’abito suo greco scoprio. 30

Ed ello, come accorto e proveduto,

Calós írtes allora mi rispose,

allegro piú che non l’avea veduto.

Cosí parlato insieme molte cose,

ípeto: xéuris franchicá? Ed esso: 35

Ime roméos e xéuro plus glose.

E io: Paracaló se, fíle mu; apresso

mílise franchicá ancor gli dissi.

Metá charás, fu sua risposta adesso.

Πρόχειρη μετάφραση

Φτάνοντας κοντά του, από το στόμα μου βγήκε

ένα «Γεια σου», που είναι ελληνικός χαιρετισμός,

γιατί τα ρούχα του φανέρωναν τον Έλληνα.

Κι εκείνος, σαν να ήταν προετοιμασμένος,

«Καλώς ήρθες», μου απαντάει τώρα

πιο χαρωπός απ’ όσο πριν τον είδα.

Κι  έτσι κουβεντιάσαμε πολλά και διάφορα

και του είπα: «Ξεύρεις φραγκικά;» Κι εκείνος:

«Είμαι Ρωμαίος και ξεύρω πολλές γλώσσες».

Κι εγώ μετά: «Παρακαλώ σε φίλε μου,

μίλησέ μου φραγκικά», του είπα.

«Μετά χαράς», απάντησε αμέσως.

Και λίγους στίχους πιο κάτω, όταν τον ρωτάει πού πηγαίνει, ο ρωμιός του απαντάει χρησιμοποιώντας μια ακόμα ελληνική λέξη:

“Qui presso a una chora, dove il re Pirro anticamente stava”, δηλαδή «Εδώ κοντά σε μια χώρα όπου παλιά ήταν ο βασιλιάς ο Πύρρος».

Στο υπόλοιπο έργο, απ’ όσο κοίταξα, δεν υπάρχουν άλλες ελληνικές λέξεις -αλλά και πάλι, νομίζω πως η ανακάλυψη είναι εντυπωσιακή. Ώστε πριν από 666 χρόνια, οι άνθρωποι που ζούσαν σ’ αυτό τον τόπο χρησιμοποιούσαν φράσεις πολύ όμοιες με τις σημερινές!

Να προσέξουμε κάτι, ότι από το μέτρο του δεύτερου στίχου τεκμαίρεται πως στην εποχή του ποιήματος το «Γειάσου» το πρόφερναν τρισύλλαβο, είτε «Γει-ά-σου» είτε «Υ-γειά-σου».

Για να μη βλογάω τα γένια μου: το εύρημα δεν είναι δικό μου. Ο γλωσσολόγος Νίκος Νικολάου το βρήκε, ο Nick Nicholas δηλαδή, ο ελληνοαυστραλός μάγος του TLG και μεταφραστής (μαζί με τον Γιώργο Μπαλόγλου) της Παιδιοφράστου διηγήσεως των τετραπόδων ζώων στα αγγλικά. Μου το είχε στείλει σε ανύποπτο χρόνο, που λένε, πριν από καμιά δεκαετία, σε κάποια αλλαγή υπολογιστή έχασα το ηλεμήνυμα αλλά τελικά ξαναβρήκα το κείμενο χάρη στο γκουγκλ που βλέπει τα πάντα. Ο Νίκολας είχε γράψει κι αυτός κάτι για το ποίημα αυτό, στο ιστολόγιό του.

Πάντως, θα συμφωνήσετε ότι είναι αρκετά εντυπωσιακό εύρημα! Αν πάλι το μικρό απόσπασμα από το Dittamondo σάς άνοιξε την όρεξη και θέλετε να γνωρίσετε και το υπόλοιπο ποίημα, μπορείτε να το διαβάσετε εδώ, αν ξέρετε ιταλικά, φοβάμαι όμως πως δεν θα το βρείτε τρομερά συναρπαστικό.

ΠΗΓΗ: https://sarantakos.wordpress.com/

.....................................

*Ο Νίκος Σαραντάκος (Παλαιό Φάληρο 2 Νοεμβρίου 1959) είναι συγγραφέας, λογοτέχνης και μεταφραστής. Διατηρεί καθημερινό ιστολόγιο, κυρίως με γλωσσικά και φιλολογικά, αλλά συχνά και πολιτικά θέματα.  Πτυχιούχος Χημικός Μηχανικός του Μετσόβιου Πολυτεχνείου και της Αγγλικής Φιλολογίας. Εργάζεται στο μεταφραστικό τμήμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και ζει στο Λουξεμβούργο.